ISTORIA BADAK-TRADUSAUN-INDONEZIA-TETUM 2

“Com a Luz de Dia”

Istória badak Dias Novita Wuri nian (Koran Tempo, 11 Marsu 2012)
Tradús hosi lian-Indonézia ba lian-Tetum hosi Abé Barreto Soares
(Dili, 17-19 Dezembru 2014)

“AFINÁL ó fila tiha ona mai uma.”

“Sin, dezde ohin kedas.”

“Ó hakarak han ka? Sei iha sopa fehuk-roupa, restu ohin dadersan nian. Iha jeleira laran, somente hamanas de’it ona.”

“Obrigadu. Ha’u han tiha ona. Be ó fali halo nusa?”

“Ha’u foin mak han hotu. Entaun, oinsá ho situasaun iha ó-nia servisu-fatin ohin?”

Sira tuur hasoru malu iha meza ki’ikoan ida, ne’ebé taka ho toalla-meza ho dezeñu kuadradu metan no kinur ai-kenari, iha dapur ki’ikoan ne’ebé klot, hakloot hosi jeleira tuan no fugaun boot ne’ebé liga hamutuk ho fornu. Iha tempu oan balu nia laran, dois ne’ebé la furak atu horon hosi inus, sai daudaun hosi jeleira laran.

“Susu-been mak siin.”

“Oh! Loos duni, ha’u haluha.”

Ida mane ne’e hamriik hodi hakbesik ba jeleira, foti botir ne’ebé enxe ho líkidu kentál ho kór kastañu, depois tiha soe ba iha fatin-lixu iha kantu.

“Fó-hanoin mai ha’u atu sosa fali susu-been.”

“Oinsá ho situasaun iha ó-nia servisu-fatin ohin?”

“Ó rasik fali, oinsá ho situasaun iha ó-nia eskritóriu ohin, Rena?”

Sira tuur hasoru malu filafali—Rena ho nia laen, Ricardo durante tinan sanulu resin hitu nia laran. Sira hela iha apartamentu ho kuartu rua iha sidade Lisboa, ho janela aas sira mak dodok, ne’ebé hatudu panaroma dalan-fatuk metan-malahuk tun ba kraik, no liña ai-hun sira ne’ebé matak iha kraik sorin ne’ebá. Karik hamriik iha balkaun, no titi-riik hodi lolo kakorok sai ba liur oituan, hosi dook ne’ebá bele haree hetan ho momoos Estremadura, kastelu iha foho-oan tutun, no buat seluk-seluk tan.

Jeleira halo lian ho barullu. Rena rona lian ne’e ho atensaun durante minutu balun nia laran. Viziñu iha apartamentu sorin-balu hamnasa hahaek loos tanba anedota ne’ebé la kómiku fó-sai iha televizaun, enkuantu xarutu nia suhar maka’as anin lori sai hosi ninia ventilasaun ba ventilasaun dapur Rena no Ricardo nian. Ninia iis dois liu fali susu-been siin nia iis dois ka hanesan lixu orgániku nia mahar oituan ne’ebé belit metin iha parte okos lixu-fatin nian. Ricardo mura-mura ho neneik.

“Ha’u hein katak sakana ne’e mate lalais.” Nia tuku no tuku ba iha didin-lolon ne’ebé haketak sira-nia dapur ho sala apartamentu sorin-balu, depois hakilar, “Oi! Fuma iha fatin seluk pa!”

Ninia resposta mak ninia mear todan hosi ema ne’ebé nia pulmaun hetan ona problema, no agora Rena see-tilun filafali hodi rona mear nia barullu. Bainhira to’o ikus, nia baruk ona atu rona, nia hatete, “Ha’u-nia loron servisu iha eskritóriu hanesan baibain. Aboresidu. Halo ha’u atu oho-an tiha de’it.” Nia serbisu hanesan funsionária lokál iha Embaixada Korea Súl, ne’ebé laiha ema ida mak ko’alia lian Portugés, no iha eskritóriu ne’e kuaze nunka iha ema ida maka ko’alia ho nia.

“Oh.” Ricardo nia reen-toos namkurut. “Di’ak liu ó lalika halo kómiku kona-ba atu oho-an ne’e. La di’ak ida.” 

Rena hamnasa lahó oin-midar. “Ricardo, ó sempre atua ho sériu demais. La’ós ó mak ohin ko’alia katak, se ó hein atu haree sakana iha sorin-balu ne’e atu mate lalais ka? Laiha buat ida mak sala atu halo kómiku kona-ba mate, to?”

“Ne’e oin seluk,” Ricardo hatete ho ton mak kole, ne’ebé nia subar la hetan. “Sai hosi ó-nia ibun, ha’u até imajina buat oinoin.”

“Hmm, ó lakohi ha’u mate.”

“Konserteza, lakohi.”

“No ó, entaun oinsá ho ó-nia situasaun iha servisu-fatin ohin?” Ricardo serbisu hanesan jerente iha supermerkadu boot ida iha sidade laran.

“Hanesan baibain. Kole,” Ricardo hatete.

“Oh.”

“Iha ema beik ne’ebé, lahó propózitu, lees saku hahan asu nian ho nia todan kilograma ruanulu resin lima. Ka iha posibilidade nia, ho propózitu duni, halo buat ne’e. Oinsá mak ha’u bele hatene…”

“Estella iha ne’ebé ona?”, Rena husu, hodi temi sira-nia oan feto ne’ebé foin tama eskola sekundária. Loro-loron Estella nunka tebes atu fila mai uma sedu hosi kalan-boot. Rena imajina ninia oan feto-raan ne’e vadiu iha liur, talvés fuma mariyuna ka tuda ema nia uma ho fatuk, namora ho mane naran-naran de’it. Maibé, nia sempre iha bainhira atu mata-bixu, haree ba di’ak hela. Nia la’os labarik nakar. Ninia nota sira iha eskola mós laiha problema.

“Ha’u la hatene.” Ricardo foti-hasa’e nia kabas. “Talvés nia hamutuk ho nia kolega sira”. Ricardo laiha enerjia ne’ebé natoton atu preokupa loos ho nia oan feto ne’e. La’ós nia sala.

“Ha’u presiza oklu,” Rena hatete.

“Aban, bá konsulta ho doutór matan nian,” Ricardo hatete.

Rena hamriik atu nono bee-manas. Nia hatun xikra rua, topless vidru ho xá tahan ne’ebé rahun, no masimidar fatin hosi armáriu, ho kaleur tau xá tahan ne’ebé rahun iha kanuru ki’ikoan dala tolu ho mós masimidar kanuru ida ba iha xikra ida-idak. Depoizde ne’e, nia hamriik iha fugaun oin, hatodan nia an ba iha ain ida, liman sorin iha kanotak, hein xaleira lian.

“Ó hakarak biskuit derok ka? “nia husu ba nia laen.

“Biskuit xokolate bá fali iha ne’ebé ona?”

“Hotu ona.”

“Ha’u la gosta biskuit derok.”

“Maibé ó mak sosa biskuit derok.”

“Di’ak. Foti de’it balu ba.”

Xaleira lian. Rena prepara xá depois tiha tuur fali iha Ricardo nia oin. Sira halo rutinidade ida-ne’e iha lorokraik-lorokraik durante tinan sanulu resin lima nia laran ikus-ikus ne’e: han biskuit, hemu xá, ko’alia kona-ba buat sira-ne’ebé laiha folin. Depois tiha Rena tein han-kalan no Ricardo bá iha sala vizita atu haree televizaun, kontinua ho filme orrór sira-ne’ebé baratu. Aventuiña halo lian wer-wer-wer, huu ho maka’as, halo semo jornál nia pájina sira, ne’ebé tau arbiru de’it iha meza leten. Ricardo toba dukur loos iha sofa molok han-kalan prontu. Sempre hanesan ne’e, no Rena sempre han mesa-mesak kala-kalan, han saída de’it mak iha bikan laran hodi hateke ho mara-maran ba jeleira ne’ebé halo lian ho barullu.

Sira-nia viziñu para tiha ona fuma provizoriamente, maibé sei hahú fuma fali iha momentu balun nia laran. Rena han hotu nia hahan, fase bikan sein halo barullu, no bá hariis. Iha tuku sanulu nia matan-dukur ona mesa-mesak iha kama laran, hatais fatu-toalla hariis nian no nia fuuk bokon, no mós iha iis sampo, enkuantu Ricardo hadeer iha kalan-boot atu han-kalan ne’ebé malirin ona, hemu xá mak barak liután. Sira-nia oan feto foin mak to’o iha uma iha tuku rua madrugada. Loron ne’ebé la’o ho normál iha rezidénsia Rena no Ricardo da Costa nian.
 .
Iha FIN-da-semana, Rena mosu hosi dapur ho hatais moos no fuuk husik tabele tun, sapatu takaun aas, ne’ebé sama ba simentu halo tarutu. Ricardo fó hela sinál iha jornál ba parte vaga servisu nian. Nia hateke sa’e ba leten.

“Ó atu bá ne’ebé ho hatais hanesan ne’e?”

“Ó rasik atu bá ne’ebé?” Rena hatan hodi husu, hateke ba nia laen ne’ebé nia aparénsia la diferente hosi fin-da-semana tokon ba tokon ne’ebé sira pasa hamutuk tiha ona. Ricardo hatais kalsa-badak uzadu ho kamizola, hanesan baibain iha tuku hitu dadeer iha loron Sábadu.

“La bá fatin ida.” Rena nia laen ne’e hatan hodi foti nia matan-fulun.

“Ha’u apenas hakarak atu bá hola anin!” Rena hatan ho lian maka’as, depois tiha halai oituan bá kuartu toba no riba odomatan. Iha ne’ebá nia fihir janela durante minutu lima nia laran molok desidi atu ba balkaun. Tanba nia hatais hela namanas sapatu takaun aas, nia la presiza atu hiit-an titi-riik hodi bele haree Estremadura hosi dook, maibé nia matan komesa kona ona maluhuk atu haree ba dook. Rena dada iis atu akalma nia an, sai hosi nia kuartu ho naroman, no sai bá iha liur hakat bá dalan metan-malahuk ne’ebé tun, sein hatete buat ida ba nia laen.
 .
KALAN ne’e nu’udar kalan ne’ebé raru bainhira Ricardo la dukur kedas iha televizaun oin depoizde hemu xá lorokraik nian. Nia mós han-kalan hamutuk ho nia ferik-oan no nia oan feto, ne’ebé hela iha uma tanba razaun ne’ebé la hatene. Rena halo dosi manu-tolun maibé nia sabór ladun furak, masimidar nia kuantidade la tuir kuantidade ne’ebé tuir loloos nian, tanba sira laiha tan ona masimidar. Maske nune’e, Ricardo han nafatin dosi manu-tolun sira-ne’e. Ninia ferik-oan konta hela namanas kona-ba ema mane Koreanu foin-sa’e ida ne’ebé ohin loro-manas bá iha Embaixada atu estende nia pasaporte.

“… hatais roupa ne’ebé estrañu ho gravata, ninia fuuk hotu mutin.”

“Nia halakon nia fuuk nia pigmentu, Mamá,” Estella hatete.

“Tansá mak iha ema ne’ebé hakarak halo buat ne’e ba sira-nia fuuk?” Ricardo husu. Nia horut susu-been kopu ida ho neneik.

“Tanba iha sira-nia rain buat ne’e oras ne’e daudaun moda.”

“Ne’e kómiku,” Ricardo hatete.

“Ba sira, la kómiku,” Rena hatete.

Hafoin tiha han-kalan, Rena no Ricardo haree televizaun enkuantu Estella tama bá iha nia kuartu, loke rádiu halo lian boot loos.

“Husik de’it ba,” Ricardo hatete, hodi impede Rena mak atu hamriik ona hosi sofa hodi bá hirus sira-nia oan feto. Nia lakohi haree raut-malu, tanba buat ne’e halo kole demais. Nia prefere tuur iha hakmatek nia laran no haree Quaresma ne’ebé fó-sai daudaun iha televizaun. Rena tuur nonok, hodi dobra nia liman.

“Oinsá ho servisu iha eskritóriu ohin?” Ricardo husu ba nia. Rena nia oin haree ba suhar.

“Ó nunka rona ha’u. Ohin iha momentu han-kalan ha’u konta kona-ba mane foin-sa’e ne’ebé halakon nia fuuk nia pigmentu, sei hanoin?”

Ricardo haluha tiha ona. “Ha’u haluha.”

“Ó sempre haluha.”

Ambiente hakmatek.

“Ha’u hakarak toba ona,” Rena hatete depois tiha hakat bá iha kuartu. Ricardo tuir nia sein konsiente-an katak buat ne’e nu’udar buat ida-ne’ebé nia la halo ona, la hatene dezde horibainira. Sira depois tuur hamutuk iha kama leten, lolo ain halo loos, hodi hateke ba parede sira. Lian hosi rádiu Estella nian tama borus ba iha didin leet no foru nia leet mak nakles ona.

Derrepente Ricardo hanoin hikas kona-ba nia hasoru-malu ba dala uluk ho Rena.

“Ó sei hanoin iha momentu uluk ita hasoru malu ba dala uluk?” nia hatete.

“Ita rua iha hela Douro, iha Amarante. Ó  hamriik iha ponte ne’e.”

“Tansá mak ó hakarak ko’alia fali kona-ba buat ne’e?” Rena husu. Sira la hateke ba malu. Rena hatama nia an ba lensól mihis atu hatoba nia an. Sente ba furak ba nia kotuk-laran ne’ebé moras tanba tuur hein telefone loron tomak, no loro-loron.

“Ó hatais vestidu Veraun nian ne’ebé hanesan ho vestidu ne’ebé ó oras ne’e hatais daudaun.”

“Ai sin?”

“Sin.”

“Tansá mak buat ne’e importante?”

Ricardo mós toba. “La hatene. Ha’u gosta haree fali vestidu ne’e. Rabat mai ba.”

Rena mós tuir de’it, no sira toba hamutuk kedas ho pozisaun hako’ak malu..Kleur loos ona, lia-fuan sira-ne’e mosu sai iha Rena nia kakutak, sulan-metin ninia emosaun. Sira lamas malu hanesan ema matan-delek sira ne’ebé aprende sira-nia kondisaun sai matan-delek, hetan esperiénsia ba dala uluk oinsá mak sente sai matan-delek. Sira loke an ba malu ho fuan tomak no laran tomak, buka halo esforsu atu hetan dalan ki’ik ne’ebé uluk sira dala ruma la’o liu hamutuk, tantu iha nakukun no iha naroman sein la’o sala dalan, maibé oras ne’e sira hetan difikuldade atu hetan dalan ne’e no até husik hela liután iha rai-fehan luan ho bila-an. Sira rei-malu hanesan nunka hatene malu, sente tauk, dada an, kuriozu, hakarak hatene no lakohi hatene.

Kleur loos tiha ona. Tansá uluk ha’u hadomi ó? Tansá uluk ó hadomi ha’u? Tansá uluk ita hadomi malu? Tansá uluk no la’ós agora? Sira-nia ai-funan maran no namlaik tiha ona. Dalan ki’ikoan sira-nian lakon tiha ona. Laiha tan buat ida, laiha tan buat ida. Rena sadi’a no lelir tanba moras. Oh moras, moras loos, para ona! Sira buka atu ba oin, tebe hasoru moras sein iha gostu ne’ebé uluk sira iha no hadomi; sira-nia persisténsia merese hetan apresiasaun. Maibé saída mak iha mak sentimentu moe. Kama halo lian hanesan laho nia lian. Rena moe, nia dada lensól mihis ne’e hodi taka nia hirus-matan maka molik. Ricardo to’o ikus para atu koko ba oin. Nia hakfodak: sente ba gostu loos bainhira para atu koko.

Sira nonok no somente fó kotuk ba malu de’it. Sira oras ne’e iha sikun ne’ebé haketak malu.

“Ricardo, ha’u iha doben,” Rena hatete ho neneik. Laiha resposta, maibé nia fiar katak, ba dala ida ne’e, nia laen rona.
 .
“HA’U tetu tiha ona kona-ba buat hotu.”

Rena ho Ricardo hemu xá iha sira-nia dapur ne’ebé klot hafoin fila hosi servisu—Rena hosi Embaixada Repúblika Korea ne’ebé aboresidu, no Ricardo hosi supermerkadu iha sidade laran ne’ebé halo kole.

Sira han biskuit derok.

“Sakana iha sorin fuma fali ona,”Rena hatete.

“Sin. Rena. Ha’u tetu tiha ona kona-ba buat hotu. Kona-ba ita no uma-kain ne’e.”

“Di’ak.”

“Ita labele fahe-malu.”

Rena kahur-kahur xá iha nia xikra, nia kanuru kona xikra nia okos. “Lae.” Sira nu’udar sarani ba relijiaun Katóliku tradisionál, entaun fahe-malu la’ós nu’udar opsaun. Entaun saída mak ó tetu?”

“Ha’u hakarak hatete buat ida ba ó, Rena. Ha’u mós iha doben.”

Bainhira Rena hateke sa’e hosi nia xikra xá, nia hetan sensaun estrañu ida. Ricardo haree flutuasaun ne’e. Rena, haree ba, hatudu oin haksolok no agradesidu, haree ba katak nia an nia versaun mak nurak liu—ninia an mak hamriik iha ponte Amarante, leno-an ba bee nia sulin—mosu fali ba leten, hasee Ricardo. Halo, di’ak ka lae? Di’ak.

“Loos duni ka?” Rena bisu-bisu, hodi taka matan.

“Sin.”

“Obrigadu, Ricardo”. Agora, Rena nia matan komesa naroman.

“Ó hadomi nia ka?”’

“Sin.”

“Konta mai ba kona-ba nia.”

Ricardo hatudu sorizu. Ninia ferik-oan simu sorizu ne’e ho haksolok. Ne’e mak nu’udar fin no prinsípu ba buat hotu. “Nia… atu hanesan oituan ó. Fuuk mean no matan metan. Nia fleksivel. Kelen naruk, no lian bokar.”

“Imi hasoru malu iha ne’ebé?”

“Nia kantora fado. Ami hasoru malu iha bár, iha kalan Tinan Foun liubá.”

Ricardo ho Rena hateke ba malu, no buka atu hatene buat ruma. Sira hamriik ona iha sira-nia kazamentu nia rai-naruk nia rohan, no buka atu filafali ho di’ak. No Ricardo, ho kondisaun tomak hotu, hakarak tebes atu salva Rena.

“Agora ó-nia tempu. Konta mai ba kona-ba ó-nia doben.”

“Nia hosi Madeira,” Rena  ibun-ibun ho haksolok loos, no Ricardo laran-dodok haree oin hamnasa mean mosu hikas fali ona iha nia ferik-oan nia hasan sorin-sorin, ne’ebé kleur ona namkurut no lakon. “Nia naran Hermínio. Nia badak liután oituan sentímetru balu duke ó, nia kabas luan no fuuk metan. Ami hasoru malu iha livraria. Oh, Ricardo, nia ema di’ak. Nia hadomi ha’u. Laiha buat ida, to?” Rena, haree ba, hanesan labarik feto ki’ikoan ne’ebé konta istória kona-ba nia  primeiru-amór, inosente no haksolok loos.

“Laiha buat ida. Hahú agora ita hili dalan ida-idak nian.“

“Ó konta kona-ba ha’u ba ó-nia kantora fado ne’e ka? “ Rena husu ho kuriozidade. Somente ho kuriozidade, sein iha rebo-rebo tan.

Ricardo dada-an hosi nia ferik-oan. “Nia hatene ha’u mane kaben-na’in. Nia haree ha’u-nia kadeli kazamentu.” Iha momentu ne’e mak, nia foin sente katak Rena la tau ona kadeli kazamentu, la hatene dezde horibainhirak tiha ona. Entaun loos duni. Ricardo sempre haluha, sempre la fó-atensaun, sempre la rona.

“Iha fin-da-semana ne’e ha’u bele sai ka, Ricardo?”

“Ó atu bá ne’ebé?”

“Oh, talvés ba de’it Estremadura. Hermínio… nia hein ha’u dadeer oan de’it iha Sábadu aban. Hakarak atu bá pasiar de’it.”

“Rena, tuir loloos ó la presiza ona atu husu ha’u-nia lisensa.” Ricardo hamnasa oituan. “Diverte an ba!”

“No ó mós, bá hodi konvida de’it ó-nia kantora fado ne’e hodi bá almosu aban, ka halo buat ruma.”

“Di’ak, konserteza.”

“Ita sei la husik Estella atu hatene kona-ba buat ida-ne’e, to?”

“’Lae ida. Sei la husik nia atu hatene.” Ricardo konkorda.

Fásil loos hanesan ne’e. Iha aban fali nune’e, Ricardo observa Rena hatais no fihir-an iha sira-nia kuartu atu bá hasoru mane seluk ne’e. Nia hatais vestidu rileks nian, risku-risku ho kakorok badak, ne’ebé hatudu fatin ki’ik oan tai-lalat iha nia hirus-matan, lipstik ne’ebé mean loos, ho sapatu takaun aas. Nia uza parfum. Ricardo akompaña nia bá iha odomatan, hodi hatete katak depoizde ne’e nia mós atu bá dada-lia ho kantora fado ne’e. Rena tarde atu ba hasoru Hermínio, agora loro mós manas daudaun ona.

“Imi atu bá ne’ebé?” Rena husu enkuantu hakat sai bá, maibé hateke nafatin ba nia laen.

“Bar, fatin ne’ebé ami hasoru malu, “Ricardo hatan. “Machado Fados Folclore.”

“Furak. Diverte an ba! “Depoizde ne’e Ricardo mós hariis no troka roupa, depois sai hosi uma bá liur. Maibé nia la bá Machado Fados Foclore tanba laiha ema ida mak hein nia iha ne’ebá, laiha promesa atu almosu, laiha kantora, laiha doben. Dezde ohin liafuan sira hotu ne’ebé haksoit sai hosi ninia ibun ne’e, mesak bosok ne’ebé triste. Nia sente mesa-mesak no laiha felisidade, maibé nia halo tiha ona nia ferik-oan kontente. Ne’e duni, laiha buat ida.

Ricardo hananu poema rohan oan ida Jorge de Sena nian ba nia an rasik, enkuantu nia hakat la’o liu dalan fatuk metan-malahuk ne’ebé tun ba kraik.

 Naroman rohan oan ida, lakan-mate lakan-mate, troka malu.

Hanesan ho buat ne’ebé serteza, hanesan ho buat ne’ebé enxe nakonu, no hanesan ho buat ne’ebé justu.

Apenas de’it hanesan ho sira.

Maibé iha lakan. 

La’os iha dook ne’ebá. Maibé, iha ne’e.

Iha, iha entre ita.

Iha lakan.

Uluk nia gosta loos Jorge de Sena, maibé agora nia la hanoin kona ona, la hatene tansá. (*)
 .
Nota:
Com a luz de dia (Portugés), ho naroman loron nian.
 .

*) Dias Novita Wuri hela iha Jakarta. Uluk nia estuda Literatura Rusia, Universidade Indonézia.