*) HA’U-NIA OAN SEMO
HANESAN MANU
Hosi: Ratih Kumala
Oan, bá ba.
Semo ba fatin ne’ebé de’it mak ó hakarak. Ba iha ai-kakeu sira-nia tutun ka ba
kakuluk nia naksobu-rahun, ne’ebé uluk simples. Habelar ó-nia liras, tuir belar
ne’ebé ó hakarak no bolu mós anju sira iha lalehan atu akompaña ó-nia mutin
ne’ebé antigu, hanesan mós uluk sira akompaña ó hodi hasee mundu. Ha’u sei iha
ne’e beibeik atu akompaña ó-nia mate-isin ne’ebé krekas no nakonu ho kanek, hamutuk
ho ha’u-nia klamar ne’ebé hetok sai tuan liu loos ona. Ha’u tanis ba ó la hotu
de’it, no hanoin hikas fali ó iha memória ne’ebé rohan-laek. Sira la hakerek
kona-ba ha’u-nia mate, maibé sira sempre lee iha istória katak ha’u mak virjen
ida-ne’ebé hahoris tiha ona ó. Maria, ne’e mak naran ida-ne’ebé sira uza hodi
bolu ha’u.
*
Ha’u sei la
haluha kona-ba loron ne’ebé bainhira anju tokon ba tokon sai husi paraízu no
hafutar mundu nia lalehan sira. Belém, iha momentu kalan ne’e, sai májiku, ha’u
até la rona anin-huu ka ai-tahan sira-nia bisu-bisu. Laiha tarutu ne’ebé
namuruk, menus de’it mak tarutu hosi ha’u-nia oan-fatin. Mundu rai-klaran sente ba tahan iis, no
matenek akompaña mós ó-nia moris-mai ne’ebé kleur ona ema hein atu haree. Ha’u
bisu-bisu, Ó … mak ami-nia mak-soin. Ha’u-nia isin-lolon tomak sente ba atu sai
rahun-uut tiha de’it bainhira ha’u haree kosok-oan sai hosi ha’u-nia isin, no
hatoba iha duut-maran nia leet iha bibi-luhan laran. Laiha kmanek ida-ne’ebé
furak liu hosi moris-mai, biar moris-mai ida-ne’e hetan malisan. Fitun sira
duni malu, ha’u hatene sira lori rekadu ksolok ba mundu rai-klaran tomak. To’o ikus
haklalak-lubun ne’ebé simu ó-nia moris-mai sei halo-lian nafatin to’o tinan
atus ba atus nia laran. Lian ne’e sei hotu se karik mundu ne’e rahun, no rai
ne’e mós tuan loos, no depois mate tiha ona.
Ha’u hatene
ho instintu hanesan feto ida no mós hanesan inan ida katak, ha’u-nia isin ne’e
sai rua tiha ona. Iha fini ida-ne’ebé solok ba ha’u, no ha’u hakiak fini ne’e
iha ha’u-nia oan-fatin, halo fini ne’e nakfilak-an sai knuuk ida hanesan
manu-knuuk iha inan nia hako’ak ho domin. Maibé, ema sira-ne’e seidauk de’it
atu komprende. Sira até la hateke mai ha’u, malisan rihun ba rihun mak fó-mai
ha’u, no obriga ha’u atu la’o hela knua hamutuk ho ha’u-nia doben ne’ebé fiél,
José, nu’udar mane ne’ebé nunka fó-oan mai ha’u, maibé habelun ha’u ne’ebé
isin-rua todan no la baruk atu hadomi ha’u.
Ema
sira-ne’e, sira mai hafoin halibur tiha na’i-lulik xefe no matenek-na’in
kona-ba livru-sagradu, no husu, Mesias ne’e moris iha ne’ebé loos? Hafoin tiha
ne’e, sira hein fitun ne’ebé mosu iha
loro-sa’e, tanba fitun ne’e sai sira-nia mata-dalan até to’o ita-nia uma, no
hakneak, lori mós osan-mean, insensu no mina-morin. Iha loron ne’e, la’ós de’it
iha ita-nia uma ne’ebé ki’ik mak haksolok, maibé mundu rai-klaran mós haksolok.
Ó, ha’u oan,
to’o ikus ha’u tenke husik ó atu moris mesak. Ha’u la manda ó ona maibé Ó mak
manda ema sira no ha’u. Ó kura kanek, paralítiku, no ema alejadu sira, tanba
ne’e mak ó bá ne’ebé de’it mós, ema
lubun tuir ó. Ha’u haree, ha’u-nia oan teki-tekis nakfilak-an sai ahi-oan iha
ahi-matan nia leten, to’o nia naroman habelar, leno buat hotu. Nune’e duni, ninia naroman ne’e nabilan, no
sai nobre. Ha’u mós haree ó kari modo-musan ne’ebé nakfilak-an tiha ona sai
ai-hun, hodi nune’e manu-oan sira iha ár leten aas ba, mai halo knuuk iha nia
sanak sira. Ó-nia sanak sira. Iha loron ne’e, Pedro haktuir, nia haree ó
nakfilak-an iha nia oin. Ó-nia oin nabilan hanesan loro-matan. Ó-nia hatais mós
sai mutin, naroman. “Nia ko’alia ho Moises ho Elia”, Pedro hatutan ho
laran-haksolok. Ha’u-nia oan hetan glória iha foho leten.
*
Oan, habelar
no baku ó-nia liras antigu ne’e, ba. Ha’u husik ó ho laran-todan tanba, biar
halo nusa mós ha’u ne’e feto ida-ne’ebé hahoris ó. Ha’u ne’e ó-nia inan. Maria,
ne’e mak naran ida-ne’ebé sira uza hodi bolu ha’u. Ó-nia eskolante hosi
Arimatea husu tiha ona ó-nia mate-isin ba Pilatus, hafoin tiha falun mate-isin
ne’e ho hena kaladi-mutin, mutin-moos hanesan ó-nia fuan. No hatoba mate-isin
ne’e iha rate foun, rate ne’ebé serve duni. Maria Madalena la para atu tanis ba
ó. No ha’u, ha’u laiha tan ona matan-been mak atu hasuli. Ha’u-nia lobus moras la halimar. Rahun-namkari
hamutuk ho ó-nia isin-lolon lotuk, ne’ebé harahun sai rohan-rohan hosi ema
fiar-laek sira-ne’e.
Ha’u bele
siik katak laran-susar ne’e sei mai iha momentu han kalan ba dala ikus, ó fahe paun no tua iha kalis ida
atu hemu hamutuk, “simu ba, han ba, ne’e Ha’u-nia isin,” no tua ne’e hanesan
mós raan ne’ebé fakar ba ema barak atu kasu sala. Kalis mós hale’u, hosi ibun
ida ba ibun ida seluk. Hafoin tiha, hotu-hotu hakat ba iha foho Oliveira. Parte
balun hosi ha’u-nia an arrepende tanba husik ó bá, parte seluk hosi ha’u-nia an
mate loos tiha ona. Ha’u oan, se karik ó hatene duni, tansá mak ó bá nafatin,
tansá? Ha’u laiha kbiit atu tahan ó. Iha tempu balun oan nia laran, ha’u
fó-malisan ba ha’u-nia an rasik. Ha’u sei fó saída de’it atu troka ó bá iha
kalan ne’e. Saída de’it. Até, ha’u-nia klamar rasik.
Ha’u-nia oan
reza hela namanas iha Jardin Oliveira, ne’ebé sai sasin ba Pedro nia nega ba
dala tolu molok manu kokorek. Iha momentu ne’e mak sinu lian, sinál terus
ha’u-nia oan nia moris-rohan mós lekar-sai. Ha’u haree rasik ho ha’u-nia matan,
no ha’u sai mate loloos tiha ona. Mundu sai laiha lian, buat hotu la’o neneik
loos. Hanesan fali ho propózitu atu hatudu mai ha’u ho detallu; hafoin tiha
ha’u-nia oan hetan baku no kastigu hosi ema ho haksolok to’o isin-lolon naklés
ho nia ruin-mutin haree hetan, soldadu sira governadór nian ne’ebé lori
ha’u-nia oan ba tribunál, hasai nia roupa no fó-hatais fali ho batina kór
violeta. No iha nia ulun, sira tau koroa ai-tarak, ho mós au-rohan ida iha
liman kwana. Depoizde ne’e, sira hakneak hodi halo trosa, “Tabe, Liu-rai!”,
hafoin tiha, to’o kan sai, sira tafui no
foti au-rohan ne’e hodi baku ba ha’u-nia oan nia ulun. Nune’e tiha, batina
violeta ne’e sira hasai tiha fali, no sira lori ha’u-nia oan ba hedi iha krús.
Sira halo
stigmata iha krús ne’e, ha’u bele rona
besi-kusan sira-ne’e tama borus ba ha’u-nia oan nia ruin no halo raan sai,
ne’ebé kuaze suli sai hotu iha momentu hetan kastigu no baku ohin ne’e.
Ha’u-nia oan nia krús hamrik firme loos iha Kalváriu hamutuk ho na’ok-teen
na’in rua iha sorin karuk no kwana, no ha’u-nia oan tabele-an iha ne’ebá, lahó
kbiit.
“Hei, se karik
Ó ne’e Maromak oan duni, entaun tun hosi krús ne’e, hodi nune’e ami sei fiar
katak ó ne’e Liu-rai,” na’ok-teen ida hatete. Ha’u-nia fuan kanek loos bainhira
rona nia lia-fuan sira-ne’e.
Maibé, na’ok-teen
ida fali hatete,”ó labele hatete hanesan nune’e ba Nia, tanba ita ne’e maka
merese duni atu ema hedi ba iha krús, no Nia la’e. Hei”, ha’u rona nia hatete
ba ha’u-nia oan, “ se karik Ó sei moris
hias fali duni, hanoin mós ha’u”, nia husu.
“Ohin kedas
mós ó sei bá hamutuk ho Ha’u iha Reinu Lalehan nian.”
Manu metan
ida rani iha na’ok-teen ida dahuluk nia ulun. Nia hateke sa’e ba leten, manu
metan ne’e hanoin katak na’ok-teen nia matan rua ne’e nu’udar ai-musan. Manu
metan tutu nia matan, halo nia matan sai delek. Na’ok-teen ne’e hakilar tanba
moras, nia hakilar hodi lelir no lelir loos. Ha’u hanesan fali rona ha’u-nia
oan nia fuan nia hakilar, ne’ebé hetan baku no kastigu maibé laiha kbiit atu
haklaken-sai iha lian. Iha momentu ne’e mós, kalohan metan hahú daudaun
lulun-an metin.
“Eli, Eli lama sabaktani?” Ha’u rona ha’u-nia oan hatete-sai
liafuan sira-ne’e. Ha’u tanis loos, tuur-tun, lahó matan-been, iha ha’u-nia oan
nia ain-hun. Maran loos tiha ona. Hotu loos tiha ona. Ha’u mate loos tiha ona.
Nia raan suli ida-ida, halo kór mean ba rai-maran sira iha Kalváriu. Foti de’it
mak ha’u-nia an, labele foti ha’u-nia oan nian, ha’u laiha tan ona kbiit atu
ko’alia-sai. Foti de’it mak ha’u-nia an ona ba. Ha’u hakruku. Teki-tekis rai
nakdoko, foho fatuk fahe ba rua, ema sira-ne’ebé hobur malu iha Kalváriu sai
pániku. No guarda sira-ne’e mós sai pániku hotu. Sira hotu tauk. Ha’u ho Maria
Madalena hakoak malu. Haree ba hanesan la kontente, guarda ne’e fó stigmata
ikus; diman ida sona, no iha tempu ne’ebé hanesan, lees ha’u-nia oan nia isin,
halo kuak ida iha nia isin, no halo raan-matak suli. Anin huu ha’u-nia oan nia
raan, semo lemo-lemo. Ema sira iha besik-besik Kalváriu ne’e, hetan raan ne’ebé
semo katik. Ha’u-nia oan nia raan. To’o ikus ema hotu sei hatene, iha momentu
ne’ebé hanesan, rate sira sei nakloke-an no ema santu sira-ne’ebé mate tiha ona
sei moris hias, tama bá iha sidada santa, no hatudu-an ba ema barak.
*
Loron Sábadu
liu ona, soldadu sira hetan orden atu hein ha’u-nia oan nia rate. Sira tauk,
keta halo, ha’u-nia oan nia eskolante sira sei na’ok ha’u-nia oan nia
mate-isin. Ne’e loron ba datoluk. Loron ida-ne’ebé nakonu ho dame. Ha’u bele
sente loron dame ne’e; tarutu ne’e mai fali ona, hanesan tarutu iha ha’u-nia
oan-fatin bainhira uluk ha’u atu hahoris. Anin nia huu ka ai-tahan nia
bisu-bisu ita la rona bainhira ha’u haree fitun balun nia tuda-an iha loron,
hanesan duni malu. Fitun ne’ebé hanesan iha momentu kalan ha’u hahoris ha’u-nia
oan iha bibi-luhan. Hanesan fali fó-sinál no novidade ba mundu. Teki-tekis
rai-nakdoko ida doko maka’as, no anju tun hosi lalehan, duir fatuk ne’ebé taka
ha’u-nia oan nia rate, nune’e tiha tuur iha fatuk leten. Nia oin hanesan
rai-lakan, no nia hatais mutin hanesan zelu.
“Nia moris
hias tiha ona.”, nia hatete.
Ema sira
la’o tama ba rate-kuak laran ne’ebé mamuk, nune’e tiha rebo-rebo la’o ba
Galilea no fó-hatene novidade ne’e ho haksolok. Ha’u tanis ho laran dodok haree
hena-falun ne’ebé husik hela iha fatuk leten. “Nia moris hias tiha ona.”, ha’u
hatete ba Maria Madalena ho laran-dodok. Ha’u-nia klamar haree ba hanesan moris
hikas fali ona. Haree ba ha’u bele haree ha’u-nia oan ne’ebé ema fó-hatais
roupa mutin hanesan naroman no nia oin ne’e moos nabilan nakonu ho dame ho
sinál stigmata iha nia liman tanen. Iha momentu ne’e mak ha’u hatene katak,
ha’u-nia oan semo tiha ona . Semo hanesan manu ho liras mutin sira-ne’ebé antigu.
***
Nota: Istória badak ne’e adapta hosi
Evanjellu Santu Mateus, Testamentu Foun.
*) Istória badak ne’e tradús hosi
lian Indonézia ba Tetum ho títulu, “ANAKKU TERBANG LAKSANA BURUNG”, hasai hosi
livru kolesaun istória badak “LARUTAN SENJA” Ratih Kumala nian. Ratih Kumala nu’udar eskritora famoza ida hosi
Indonézia.
Dili,
Dezembru 2014
@ JE/ABS/KM
No comments:
Post a Comment