TASI-TOLU REVISITED 6

mestre nia saseluk hakat hosi tasi sorin
mai iha sikun oan ne’e
hodi  hakotu-lia iha loro-makas ida,

“imi mak masin no naroman mundu nian!”


ami mós hatan ho lian maka’as tebes, no aten-barani,

“amen! amen! amen!”

--
@JE/ABS/KM

Rai-klaran (Dili, TL), 15-23 Novembru 2013

DIALOGU LITERARIU 1

OBSERVANDO AS ESPUMAS E ONDAS DO NOSSO MAR

[OBSERVA ITA-NIA TASI NIA FURIN NO LALORAN SIRA ]

ABS: Bondia Tiu Na’i-Ulun.Estou na Praia dos Coqueiros, reflectindo,relaxando e observando as espumas e ondas do nosso mar.Foi a grande conversa ontem a noite. Grandes inspirações. Tenho orgulho de ter o nome Barreto. [SMS- 07:42:23 AM, 6-4-2012]

ABS: Bondia Tiu Na’i-Ulun! Oras ne’e ha’u iha tasi-bun--Praia dos Coqueiros, hala’o hela reflesaun, relaxasaun no observasaun ba ita-nia tasi nia furin no laloran sira. Nu’udar konversa boot ida hori kalan [ne’ebé ita hala’o]. Inspirasaun sira ne’ebé boot! Ha’u iha orgullu atu iha naran Barreto.

SB:  Nunca saias para o contacto com a natureza sem o caderno de apontamentos. Lembra te os poemas que deixares de escrever. Ninguem mais escreve a não ser tu. Um abraço. [SMS- 08:43:15 AM, 6-4-2012]

SB: Nunka sai atu halo kontaktu ho natureza sein lorin kadernu apontamentu nian. Hanoin ba poema sira ne’ebé ó husik atu hakerek. Laiha ema ida mak atu sei hakerek, se karik  la’ós mak ó duni mak atu hakerek. Hakoak.

ABS: Tiu, sim o sonho de ser poeta foi um sonho de adolecencia. Hoje em dia, escrevo e vou continuar de escrever. Foi um caminho duro. It is a road less travelled by. Agradeço o apoio moral.  [ SMS- 09:25:40 AM, 6-4-2012]

ABS: Tiu, loos duni, mehi atu sai poeta ne’e nu’udar mehi uluk tempu adolesénsia nian. Ohin loron, ha’u hakerek no ha’u sei kontinua hakerek. Nu’udar dalan ida maka susar. Nu’udar dalan ida-ne’ebé ema barak la la’o liu. Ha’u agradese ba apoiu morál.

NOTA LITERARIU -1

                               LORON POEZIA MUNDIÁL

“Ha’u fiar katak mundu ne’e furak,
no poezia sai hanesan mós paun,
bodik ba ema hotu”
Roque Dalton, poeta El Salvadór

Ohin, loron 21, fulan-Marsu, nu’udar Loron Poezia Mundiál nian. Ha’u-nia belun poeta, Celso Oliveira ne’ebé oras ne’e hela iha Inglaterra maka fó-hanoin hikas mai ha’u kona-ba loron mundiál poezia nian ida-ne’e liuhosi ami-nia dada-lia ne’ebé hala’o iha ‘chatting facebook’ ohin dadeer, oras Timor-Leste.

Ha’u hahú hatene kona-ba Loron Poezia Mundiál nian iha tinan hirak liubá bainhira ha’u sei serbisu iha Misaun Manutensaun Dame ONU nian iha Timor-Leste. Iha momentu ne’ebá kedas ha’u hahú fó importansia ba loron ne’e. Maibé, hafoin tiha ida-ne’e, iha tinan sira tuirmai, ha’u haluha lakon loos kona-ba Loron Poezia Mundiál, inklui mós ba iha tinan ida-ne’e, ne’ebé hanesan ha’u hatete iha leten.

Ohin dadeer molok ba han loro-manas nian iha ha’u-nia uma iha Fatuhada, ha’u buka atu halo fali peskiza oan ruma iha internet kona-ba Loron Poezia Mundiál. Hosi peskiza ne’e ha’u hetan informasaun katak UNESCO—Organizasaun Kultura, Siénsia, no Edukasaun Nasoins Unidas nian, maka determina data 21 Marsu hanesan Loron Poezia Mundiál liuhosi ninia Konferénsia ba dala XXX iha tinan 1999.  Objetivu hosi  Loron Poezia Mundiál ne’e maka atu promove leitura, hakerek, publikasaun no hanorin kona-ba poezia iha mundu tomak, no hanesan saida maka UNESCO nia konferénsia ne’e deklara katak “atu fó rekoñesimentu fresku no kbiit ba movimentu poezia internasionál, rejionál no nasionál sira”.

Tanba ohin ha’u la halo buat ida-ne’ebé signifikante atu selebra  Loron Poezia Mundiál ne’e hamutuk ho maluk sira seluk, ha’u buka hakerek netik nota badak oan ne’e hanesan jestu selebrasaun nian ba loron ne’e, no fahe hanoin oan-ne’e ho maluk sira.

Ha’u hein katak ba tinan oin no mós tinan sira tuirmai (karik ha’u sei hetan lisensa atu dada iis iha mundu rai klaran), ha’u sei bele buka atu hanoin beibeik kona-ba Loron Poezia Mundiál, no buka atu hala’o asaun oan ruma ne’ebé iha relasaun ho poezia hamutuk ho maluk sira seluk ne’ebé sai nu’udar amante ba poezia.

Iha Dili, fatin furak ida ba ita atu selebra Loron Poezia Mundiál ne’e maka Sentru Kultural Xanana. Husu boot iha tinan oin, asaun ruma ne’ebé iha relasaun ho poezia bele hala’o iha ne’ebá.

Molok atu taka nota oan ne’e, permiti ha’u atu sita saida maka poetiza Portugeza, Sophia Mello Breynner Andersen hatete kona-ba poezia:

Poetry is my understanding of the universe, my way of relating to things, my participation in reality, my encounter with voices and images.”
***
Dili, Ai-Tarak Laran, 21 Marsu 2014

JE/ABS/KM

DIÁLOGU LITERÁRIU-2

POEZIA NU’UDAR LIAN KI’IKOAN IHA DEZERTU IHA KALAN NAKUKUN

Nota: Tuirmai dada-lia badak ne’ebé Kesabere Marubi alias Jenuvem Eurito (ha’u rasik) hala’o ho poeta/lia’na’in Celso Oliveira mak oras ne’e hela iha Inglaterra, iha loron 8, fulan-Outubru, 2011 liuhosi ‘chatting’.

CO: Ya, ha’u lee iha facebook de’it. Iha blog ha’u seidauk lee.

KM: Se bele tama iha blog. Iha buat foun ruma iha ne'ebá. Iha facebook nu'udar rubrika foun maka ha’u hatama horikalan.

CO: Ok.

KM: Hanesan baibain ha’u sei hakerek kona-ba buat ki’ikoan no simples, maibé klean no luan.

CO: Ha’u foin lee blog. Furak loos.

KM: Thanks. Ha’u hakerek kona-ba ita-nia an hanesan poeta.

CO: Yup.

KM: Ha’u hakerek hanesan ema maka rai hela netik buat ruma ba jerasaun ikus.

CO: Tenki ser duni.

KM: Eskrita sei la lakon, maibé ko’alia anin sei lori lakon.

CO: Poeta bele haree, no hakerek iha nakukun laran...

KM: Ne’e dom ida. Ne’e bakat alam. Patut disyukuri.

CO: Yup.

KM: Mai ita hala’o buat ki’ik maibé iha impaktu duké halo buat boot, maibé impaktu longu prazu laiha.

CO: Ne’e loos.

KM: Poezia nu'udar lian kiik oan iha dezertu iha kalan nakukun. Sé mak see nia fuan nia tilun, kala sei rona lian oan ne’e.

CO: Yup bro...
KM: Ha’u mós sei hahú hatama rúbrika foun AFORISMA DIÁRIA ba facebook akun JENUVEM EURITO. Sei hahú ho liafuan oan ne'e, "poezia nu'udar lian ki’ikoan iha dezertu iha kalan nakukun. Sé mak see nia fuan nia tilun, kala sei rona lian oan ne’e.".

***

SURAT LITERÁRIU HOSI TIMOR-LESTE-1

Fatuhada, Dili, 20 Marsu 2013

Belun Poeta Celso mak ha’u respeita,

Ita dada lia hikas fali iha biban oan ne’e. Hanesan ha’u hatete ohin loromanas (oras TL) iha ita-nia konversa iha ‘chatting’ katak ha’u iha ideia foun ida atu implementa mak hala’o korrespondénsia literáriu entre ita na’in rua. Ha’u haksolok Belun simu ho didi’ak ha’u-nia ideia ne’e.


Hakerek oan ne’e hanesan SURAT LITERÁRIU HOSI TIMOR-LESTE-1 ne’ebé ha’u hakarak  haruka ba Belun mak oras ne’e hamutuk ho familia sira—hala’o moris iha rai Inglaterra.


Ha’u konkorda ho Belun katak korespondénsia ne’e labele entre ita na’in rua de’it. Tanba ne’e mak ha’u buka hato’o ita rua nia korrespondénsia ne’e iha públiku hodi nune’e ita-nia alin/maun sira seluk maka iha interese ba literatura bele akompaña ita-nia dada-lia.


Husu boot katak ita na’in rua-nia korrespondénsia ne’e bele, no sei hariku ita-nia perkursu literáriu mak ita ida-idak hala’o iha ita-nia moris hanesan poeta ka lia-na’in ida. Ha’u hein mós katak, to’o ikus, korrespondénsia ne’e bele hariku liután prosesu dezenvolvimentu literáriu ba ita-nia rain doben, Timor-Lorosa’e.


Kleur ona mak ha’u mehi atu hala’o korrespondénsia ne’e ho Belun. Ohin ha’u implementa ha’u-nia mehi ne’e.

Ha’u mós koko hala’o korrespondénsia literáriu ho típu hanesan ne’e ho Alin Pacar Merah iha Yogyakarta iha tina 2 liubá. Ami rua paradu hotu tanba ami rua nia ‘nafas’ kala hotu ona .Ha’u hein katak ami rua sei bele hamrik, no la’o hikas fali iha ami-nia dalan korrespondénsia literáriu nian.. La hatene bainhira mak ami rua hahú hikas fali.


Idea sira atu hala’o korrespondénsia hanesan ne’e mosu tanba ha’u hetan inspirasaun hosi livru “Letters to A Young Poet” ne’ebé hakerek hosi Poeta Alemaun, Rainer Maria Rilke no mós Eskritór Ceko, Franz Kafka nia livru “ Cartas ao Meu Pai”. Livru ida primeiru ha’u lee kuandu ha’u uluk sei iha Indonézia labuk hanesan ema ‘vagabundu kulturál ida.. No livru ida ikus ha’u lee iha Portugál kuandu tinan kotuk ha’u ba vizita rai Camões nian ida-ne’e.


Belun, ha’u mehi, hanesan mós ita-nia Lia-Na’in Borja da Costa mehi atu hamosu ema foun ida iha ita-nia Rain Doben, Timor-Leste liuhosi nia poema “Povu Maubere Labele Sai Tan Atan ba Ema Ida” [ “…Iha rai fohon oan ne’e ita hamosu ema foun ida..”]. Ha’u hakarak hatan ba Borja da Costa nia apelu ne’e liuhosi hamosu Klibur oan ida naran Klibur Fuan , Neon no Isin”. Ha’u hakarak, ho Klibur oan ne’e,  ho maluk sira, ha’u kontribui hodi hamosu duni Ema Timor ida-ne’ebé iha neon na’in, isin moris no fuan belar. Ne’e la’ós fasil Belun, Maibé, ho kbiit Klamar Lulik nian, buat hotu bele sai posivel.


Belun, ha’u ko’alia barak liu ona.. Ha’u hakotu lai ita-nia dada lia. Ho laran tomak ha’u hein fali Belun nia resposta.


Hako'ak Boot hosi,


JE/ABS/KM

DIALOGU LITERARIU 3

ITA LIAN TETUM RIKU BASUK

Nota: Tuirmai dada-lia badak ne’ebé Jenuvem Eurito (ha’u rasik) hala’o ho poeta/lia’na’in Maénio Calado mak oras ne’e hela iha Yogyakarta, hala’o estudu iha Sábadu kalan, 20 Dezembru 2014  liuhosi ‘chatting’.

Jenuvem Eurito
Boa noite Irmaun! Furak katak ita halo belu foin lalais nee iha FB. Hau apresia tebes lee Alin nia poezia sira maka mosu iha FB no iha matadalan.. Provisiat! Hau mos apresia Alin nia apresiasaun ba hau nia obra sira mak hau haklaken iha FB.

Maénio Calado
Obg.-uain ba maun nia suporta, no sai dever moral atu apresia hakerek ne'ebe furak, satan ita hakerek ho ita-lian rasik. Espera loron ruma ita hamutuk fanu ita-alin sira atu hakerek barak liutan ita-nia lian liuhusi pueta.

Jenuvem Eurito
ita lian tetum ne'e riku basuk. loos duni ita musti fo-liman ba malu hodi haburas ita-nia lian, ita-nia lisan.
jornal matadalan fo duni biban mai ita atu haklaken ita-nia riku soi sira-ne'e..
hein katak loron ruma rikus soi sira nee halibur iha livru antolojia poetika ida rai timor-lorosa''e nian.

Maénio Calado
Ita lisan mak ita-hun no fukun. fanu hader, thatulan mehi iha loro-matan as. hw le ona lia-tatolia husi Maun Hugo Fernandes, atu oinsa halibur poeta furak ho ita-lian ba livru. Karik hw sei kontaktu Nia atu oinsa ita bele kontribui ba ida-ne.

Jenuvem Eurito
hau ho hugo koalia buat nee leur tiha ona.
ita presiza fali hamanas fali ahi nee.

Maénio Calado
Los Maun. Hein katak, loron ida, ita haksoit kaer dunik mehi ne'e.

Jenuvem Eurito
hamutuk ita futu ai-sar, no foer ita dasa.

Maénio Calado
liuhusi analojika poeta, ita kari-netik lia-tatoli, ba ita knua le'et, fatin isin, ne'on haksumik ba, atu nune, karik ita tebe-vidu sukat hakat, hamos hanoin sira ne'ebe la soin kmok ba ita rain.

Jenuvem Eurito
ne'e loos tebes alin..
ne''e nu''udar ain-leut oan ruma mak ita hakarak rai hela molok semo hikas fali ba rani iha ai-hali boot mundu seluk nian.
tinan wa''in ha'u hakerek sente ba katak ha'u seidauk hakerek buat ida.

Maénio Calado
hehehe...mezmu ita la senti, mas lekar uian ona iha horik let. Atu mundu rai klaran soin, ita hanoin tenki leut-luut iha ahi-matan haneruk hamanas sai manas inspirasaun. atu mehi la sai isin iha matak dader.

Jenuvem Eurito
ha'u moris iha tetum sia kan leet.. horon tetum terik nia kan iis mornn. furak mate. maibe hau rasik hau kan raan nee, raan bunak no raan galole.

Maénio Calado
alin mos husar tasik kesi-iha Foho Maubere tutun, fatin Heroi Bot Saudoso Nicolao Lobato nia familia ema at hirak tesi-hakotu sira vida. uaihira loron sei hase, fulan eh fitun sei soe hamnasa iha kalan kmatek, hanoin sei semo lemlemo atu kamat hanoin sai furak murak, lekar morin ba ita horik.

Jenuvem Eurito
furak basuk dada lia loos kedas ho ema tetun nain sia nee.
ne'e dudu tebes ha'u atu luku klean liutan iha tasi naruk tetun terik nian hodi kohi nia murak mean sira.

Maénio Calado
hakur tesi-hakotun laloran teri-netik mehi, fura harahun fatuk-bot satan-lekar iha matan. atu furak mean nabilan, hit ita rain as, derasan ba derasaun sei tula-lia hamnasa iha dader nudar aifunan iha kalan isin hakmatek.
Maun, alin husu lisensa no diskulpa of lai. Laran funan tebes, dadalia ho maun. ate-manha.

Jenuvem Eurito
diak, alin.
dada lia fali loron seluk.. furak tebes ita dada lia.

TASI-TOLU REVISITED 5

katuas no ferik fuuk-mutin ida hatun-lia hodi dehan,

“oan no bein-oan sira, matenek hosi kaneta no surat-tahan ne’e dikin de’it,
maibé matenek hosi hun no abut loloos mak ida ne’ebé mama malus halo mean
iha uma-lisan ida-ne’e nia tatis.”
--

@JE/ABS/KM

Rai-klaran(Dili,TL), 15-21 Novembru 2013

TASI-TOLU REVISITED 4

loos, loos duni, belun sira
ami ema ki’ik hosi rai-lafaek
iha nanis kedas ona iha fatin nakukun

maibé, keta haluha katak
ami duni mak haree uluk ahi-boot naroman

--

@ JE/ABS/KM

Rai-klaran (Dili,TL), 15-18 Novembru 2013

TASI-TOLU REVISITED 3

iha lidun oan ne’e ita dada hikas fali ita-nia bandeira
iha lidun oan ne’e ita hatuur hikas fali ita-nia fatuk-lulik ukun-an nian
iha fatin loloos
iha lidun oan ne’e mós ita basa ita-nia hirus-matan hodi dehan katak
funu foho-rai tetuk nian seidauk to’o nia rohan

--
@ JE/ABS/KM

Rai-klaran (Dili,TL), 14-16 Novembru 2013

IN MEMORIAM APA SEBASTIÃO SOARES MARUBI

dala ruma papá fó-mehi mai ita/nu’udar sinál/atu fanun ita/hodi labele haluha/atu hamulak/harohan/no hasa’e orasaun/ba papá maka oras ne’e iha ona ona mundu seluk/ah, papá/ ó mak ami-nia hun!/ah, papá/ ó mak ami-nia abut/hosi otas ba otas//

Dili, Aitarak-Laran, 10 Abril 2014

JE/ABS/KM

TRADUSAUN POEZIA RAI SELUK BA TETUM—3

TRADUSAUN POEZIA RAI SELUK BA TETUM—3 [Octavio Paz, Poeta Mexikanu]

Epitáfiu Ba Poeta Ida

Nia buka atu hananu, hananu

hodi haluha

nia moris loloos kona-ba bosok

no hanoin

nia moris bosok kona-ba lia-loos

--

@Tradús hosi obra orijinál iha lian Español ba lian Tetum

hosi JE/ABS/KM

Dili (Rai-klaran), 13-14 Abril 2014

--

Epitafio Para Un Poeta

Quiso cantar, cantar

para olvidar

su vida verdadera de mentiras

y recordar

su mentirosa vida de verdade

--

Octavio Paz, Poeta Mexikanu

TRADUSAUN POEZIA RAI SELUK BA TETUM—2

TRADUSAUN POEZIA RAI SELUK BA TETUM—2 [Otto René Castillo, Poeta Guatemala]

Arte Poétika

Moris ne’e furak

ne’ebé hamosu furak

Tanba ne’e maka ha’u hadomi saída maka iha ó

hanesan saída maka ó hadomi iha ha’u:

Halo-funu ba konstrusaun

furak ba ita-nia planeta

--

@ Tradús hosi obra orijinál iha lian Español ba lian Tetum

hosi JE/ABS/KM

Dili (Rai-klaran),13-14 Abril 2014

 --

Arte Poética

 Hermosa encuentra la vida

quien la construye hermosa

Por eso amo en ti

lo que tu amas en mi:

La lucha por la construcción

hermosa de nuestro planeta





Otto René Castillo, Poeta Guatemala

TRADUSAUN POEZIA RAI SELUK BA TETUM-1

TRADUSAUN POEZIA RAI SELUK BA TETUM-1 [Poezia Roque Dalton, Poeta El Salvadór]

Poezia Roque Dalton, Poeta El Salvadór

 Hanesan mós ó

 Ha’u, hanesan mós ó,

hadomi domin, moris,

morin-furak sasan sira-nian,

paizajen lalehan iha loron sira fulan-Janeiru nian.



Nune’e mós ha’u-nia raan sai nakali

no hamnasa liuhosi matan sira

ne’ebé hatene tiha ona kona-ba matan-been nia dubun.



Ha’u fiar katak mundu ne’e furak,

no katak poezia hanesan mós paun, bodik ba ema hotu



No katak ha’u-nia uat sira la hakotu iha ha’u-nia an

maibé iha raan únanima

hosi ema sira-ne’ebé luta ba vida,

domin,

sasan sira,

paizajen no paun,

ne’ebé sai nu’udar poezia ba ema hotu.

--

Dili, 12 Abril 2014

@ Tradús hosi obra orijinál iha lian Español ba  lian Tetum

 hosi JE/ABS/KM

--

Como Tú

 Yo, como tú,

amo el amor, la vida, el dulce encanto

de las cosas, el paisaje

celeste de los días de enero.





También mi sangre bulle

y río por los ojos

que han conocido el brote de las lágrimas.



Creo que el mundo es bello,

que la poesía es como el pan, de todos.



Y que mis venas no terminan en mí

sino en la sangre unánime

de los que luchan por la vida,

el amor,

las cosas,

el paisaje y el pan,

la poesía de todos.





Roque Dalton, Poeta El Salvador

TASI-TOLU REVISITED 2

ha’u hakat bá, no hamrik iha bee-lihun Tasi-Tolu nia ninin
ha’u hateke hikas ha’u-nia an iha bee-lihun Tasi-Tolu nia ibun-kulit
ha’u haree hetan fali ha’u-nia knua Dato-Tolu nia lalatak
tebe, hananu no bidu ho haksolok tebes

ah, ha’u-nia ain oan ne’e mós katar loos atu tebe!
ah, ha’u-nia ibun oan ne’e mós lais loos atu hananu!
ah, ha’u-nia liman rua oan ne’e mós tuur la metin loos atu bidu!

--
@ JE/ABS/KM

Rai-klaran (Dili,TL), 7-14 Novembru 2013

KNANANUK PASKUA *

ai-krús ha’u tula no san

iha ha’u-nia kabas

                             iha kalan to’o loron

                             loron to’o fali kalan

ai-krús todan, todan basuk

ha’u dada-iis, atu kotu sala-sala

ai-krús todan halo ha’u monu fila-fila

ai-krús todan halo ha’u atu hakat la hakat

                             husu boot ha’u sei iha kbiit wa’in

                             atu hulan no san ha’u-nia ai-krús todan

                             hodi to’o tebes duni ha’u-nia kalváriu rasik nia tutun

--

@JE/ABS/KM

Dili (Rai-klaran), 14-17 Abril 2014

IHA KRÚS BOOT

lilin ita sunu, ai-funan ita kari
iha krús boot, ita harohan
iha krús boot, ita hamulak
ita temi matebian sira

loro-sa’e, loro-monu nia naran
iha krús boot, ita harohan be harohan
iha krús boot, ita hamulak be hamulak

iha krús boot mak ita hein atu simu rahun-diak no matak-malirin
--
Dili, 12-16 Dezembru 2014
@JE/ABS/KM

MANATUTO REVISITED 2

loro-makas/karau atan hakfuik/bolu anin/ferik ida haliri hare/iha lale’o tali okos, iha natar laran/karau timur han du’ut ho hakmatek/manu malibo mutin sira baku liras semo namkari/hare damun bou aas no aas tan de’it ona//

Fatuhada, Dili, 20 Dezembru 2014

@JE/ABS/KM

MANATUTO REVISITED 1

Iha Balak, sira tein masin, kosar-metan suli
Iha Balak, sira la sura kole, la sura todan
Iha Balak, sira la baruk homan sira nia-oan nia loron-aban

--
Dili, Fatuhada, 19-20 Dezembru 2014

@JE/ABS/KM

AILEU NOVEMBRU 2014

iha ne’e duni mak kro’at ita kadi
iha ne’e duni mak kro’at ita haloot
iha ne’e duni mak kabeen ita tafui

hodi dehan ho lian maka’as basuk,
HUSU BOOT DAME MÓS BURAS!
HUSU BOOT DAME MÓS SEI LA NAHAS!
--
Dili, Fatuhada, Dezembru 2014

@JE/ABS/KM

IN MEMORIAM APA SEBASTIAO SOARES MARUBI

tinan sanulu resin ida hakat liu ona/papa nia isin-lolon haketak malu ho ita/maibé nia klamar hamutuk nafatin ho ita-nia lalatak//

Fatuhada, Dili, Timor-Leste, 10 Dezembru 2014

@ JE/ABS/KM

NOTA BA HA'U-NIA AN RASIK [22-12-2014]

“Otas ferik, otas katuas sai hanesan mós loro-matan. Ita hahú malirin daudaun ona hanesan iha rai-nakaras. Ita la manas ona hanesan iha dadeer no loro-makas. Ah, dala barak ita hanoin barak loos tanba de’it ita la tahan atu hasoru moris nia lala’ok ne’ebé todan resin!”

Dili, 26 Marsu-15 Dezembru 2014

ISTORIA BADAK-TRADUSAUN-INDONEZIA-TETUM 2

“Com a Luz de Dia”

Istória badak Dias Novita Wuri nian (Koran Tempo, 11 Marsu 2012)
Tradús hosi lian-Indonézia ba lian-Tetum hosi Abé Barreto Soares
(Dili, 17-19 Dezembru 2014)

“AFINÁL ó fila tiha ona mai uma.”

“Sin, dezde ohin kedas.”

“Ó hakarak han ka? Sei iha sopa fehuk-roupa, restu ohin dadersan nian. Iha jeleira laran, somente hamanas de’it ona.”

“Obrigadu. Ha’u han tiha ona. Be ó fali halo nusa?”

“Ha’u foin mak han hotu. Entaun, oinsá ho situasaun iha ó-nia servisu-fatin ohin?”

Sira tuur hasoru malu iha meza ki’ikoan ida, ne’ebé taka ho toalla-meza ho dezeñu kuadradu metan no kinur ai-kenari, iha dapur ki’ikoan ne’ebé klot, hakloot hosi jeleira tuan no fugaun boot ne’ebé liga hamutuk ho fornu. Iha tempu oan balu nia laran, dois ne’ebé la furak atu horon hosi inus, sai daudaun hosi jeleira laran.

“Susu-been mak siin.”

“Oh! Loos duni, ha’u haluha.”

Ida mane ne’e hamriik hodi hakbesik ba jeleira, foti botir ne’ebé enxe ho líkidu kentál ho kór kastañu, depois tiha soe ba iha fatin-lixu iha kantu.

“Fó-hanoin mai ha’u atu sosa fali susu-been.”

“Oinsá ho situasaun iha ó-nia servisu-fatin ohin?”

“Ó rasik fali, oinsá ho situasaun iha ó-nia eskritóriu ohin, Rena?”

Sira tuur hasoru malu filafali—Rena ho nia laen, Ricardo durante tinan sanulu resin hitu nia laran. Sira hela iha apartamentu ho kuartu rua iha sidade Lisboa, ho janela aas sira mak dodok, ne’ebé hatudu panaroma dalan-fatuk metan-malahuk tun ba kraik, no liña ai-hun sira ne’ebé matak iha kraik sorin ne’ebá. Karik hamriik iha balkaun, no titi-riik hodi lolo kakorok sai ba liur oituan, hosi dook ne’ebá bele haree hetan ho momoos Estremadura, kastelu iha foho-oan tutun, no buat seluk-seluk tan.

Jeleira halo lian ho barullu. Rena rona lian ne’e ho atensaun durante minutu balun nia laran. Viziñu iha apartamentu sorin-balu hamnasa hahaek loos tanba anedota ne’ebé la kómiku fó-sai iha televizaun, enkuantu xarutu nia suhar maka’as anin lori sai hosi ninia ventilasaun ba ventilasaun dapur Rena no Ricardo nian. Ninia iis dois liu fali susu-been siin nia iis dois ka hanesan lixu orgániku nia mahar oituan ne’ebé belit metin iha parte okos lixu-fatin nian. Ricardo mura-mura ho neneik.

“Ha’u hein katak sakana ne’e mate lalais.” Nia tuku no tuku ba iha didin-lolon ne’ebé haketak sira-nia dapur ho sala apartamentu sorin-balu, depois hakilar, “Oi! Fuma iha fatin seluk pa!”

Ninia resposta mak ninia mear todan hosi ema ne’ebé nia pulmaun hetan ona problema, no agora Rena see-tilun filafali hodi rona mear nia barullu. Bainhira to’o ikus, nia baruk ona atu rona, nia hatete, “Ha’u-nia loron servisu iha eskritóriu hanesan baibain. Aboresidu. Halo ha’u atu oho-an tiha de’it.” Nia serbisu hanesan funsionária lokál iha Embaixada Korea Súl, ne’ebé laiha ema ida mak ko’alia lian Portugés, no iha eskritóriu ne’e kuaze nunka iha ema ida maka ko’alia ho nia.

“Oh.” Ricardo nia reen-toos namkurut. “Di’ak liu ó lalika halo kómiku kona-ba atu oho-an ne’e. La di’ak ida.” 

Rena hamnasa lahó oin-midar. “Ricardo, ó sempre atua ho sériu demais. La’ós ó mak ohin ko’alia katak, se ó hein atu haree sakana iha sorin-balu ne’e atu mate lalais ka? Laiha buat ida mak sala atu halo kómiku kona-ba mate, to?”

“Ne’e oin seluk,” Ricardo hatete ho ton mak kole, ne’ebé nia subar la hetan. “Sai hosi ó-nia ibun, ha’u até imajina buat oinoin.”

“Hmm, ó lakohi ha’u mate.”

“Konserteza, lakohi.”

“No ó, entaun oinsá ho ó-nia situasaun iha servisu-fatin ohin?” Ricardo serbisu hanesan jerente iha supermerkadu boot ida iha sidade laran.

“Hanesan baibain. Kole,” Ricardo hatete.

“Oh.”

“Iha ema beik ne’ebé, lahó propózitu, lees saku hahan asu nian ho nia todan kilograma ruanulu resin lima. Ka iha posibilidade nia, ho propózitu duni, halo buat ne’e. Oinsá mak ha’u bele hatene…”

“Estella iha ne’ebé ona?”, Rena husu, hodi temi sira-nia oan feto ne’ebé foin tama eskola sekundária. Loro-loron Estella nunka tebes atu fila mai uma sedu hosi kalan-boot. Rena imajina ninia oan feto-raan ne’e vadiu iha liur, talvés fuma mariyuna ka tuda ema nia uma ho fatuk, namora ho mane naran-naran de’it. Maibé, nia sempre iha bainhira atu mata-bixu, haree ba di’ak hela. Nia la’os labarik nakar. Ninia nota sira iha eskola mós laiha problema.

“Ha’u la hatene.” Ricardo foti-hasa’e nia kabas. “Talvés nia hamutuk ho nia kolega sira”. Ricardo laiha enerjia ne’ebé natoton atu preokupa loos ho nia oan feto ne’e. La’ós nia sala.

“Ha’u presiza oklu,” Rena hatete.

“Aban, bá konsulta ho doutór matan nian,” Ricardo hatete.

Rena hamriik atu nono bee-manas. Nia hatun xikra rua, topless vidru ho xá tahan ne’ebé rahun, no masimidar fatin hosi armáriu, ho kaleur tau xá tahan ne’ebé rahun iha kanuru ki’ikoan dala tolu ho mós masimidar kanuru ida ba iha xikra ida-idak. Depoizde ne’e, nia hamriik iha fugaun oin, hatodan nia an ba iha ain ida, liman sorin iha kanotak, hein xaleira lian.

“Ó hakarak biskuit derok ka? “nia husu ba nia laen.

“Biskuit xokolate bá fali iha ne’ebé ona?”

“Hotu ona.”

“Ha’u la gosta biskuit derok.”

“Maibé ó mak sosa biskuit derok.”

“Di’ak. Foti de’it balu ba.”

Xaleira lian. Rena prepara xá depois tiha tuur fali iha Ricardo nia oin. Sira halo rutinidade ida-ne’e iha lorokraik-lorokraik durante tinan sanulu resin lima nia laran ikus-ikus ne’e: han biskuit, hemu xá, ko’alia kona-ba buat sira-ne’ebé laiha folin. Depois tiha Rena tein han-kalan no Ricardo bá iha sala vizita atu haree televizaun, kontinua ho filme orrór sira-ne’ebé baratu. Aventuiña halo lian wer-wer-wer, huu ho maka’as, halo semo jornál nia pájina sira, ne’ebé tau arbiru de’it iha meza leten. Ricardo toba dukur loos iha sofa molok han-kalan prontu. Sempre hanesan ne’e, no Rena sempre han mesa-mesak kala-kalan, han saída de’it mak iha bikan laran hodi hateke ho mara-maran ba jeleira ne’ebé halo lian ho barullu.

Sira-nia viziñu para tiha ona fuma provizoriamente, maibé sei hahú fuma fali iha momentu balun nia laran. Rena han hotu nia hahan, fase bikan sein halo barullu, no bá hariis. Iha tuku sanulu nia matan-dukur ona mesa-mesak iha kama laran, hatais fatu-toalla hariis nian no nia fuuk bokon, no mós iha iis sampo, enkuantu Ricardo hadeer iha kalan-boot atu han-kalan ne’ebé malirin ona, hemu xá mak barak liután. Sira-nia oan feto foin mak to’o iha uma iha tuku rua madrugada. Loron ne’ebé la’o ho normál iha rezidénsia Rena no Ricardo da Costa nian.
 .
Iha FIN-da-semana, Rena mosu hosi dapur ho hatais moos no fuuk husik tabele tun, sapatu takaun aas, ne’ebé sama ba simentu halo tarutu. Ricardo fó hela sinál iha jornál ba parte vaga servisu nian. Nia hateke sa’e ba leten.

“Ó atu bá ne’ebé ho hatais hanesan ne’e?”

“Ó rasik atu bá ne’ebé?” Rena hatan hodi husu, hateke ba nia laen ne’ebé nia aparénsia la diferente hosi fin-da-semana tokon ba tokon ne’ebé sira pasa hamutuk tiha ona. Ricardo hatais kalsa-badak uzadu ho kamizola, hanesan baibain iha tuku hitu dadeer iha loron Sábadu.

“La bá fatin ida.” Rena nia laen ne’e hatan hodi foti nia matan-fulun.

“Ha’u apenas hakarak atu bá hola anin!” Rena hatan ho lian maka’as, depois tiha halai oituan bá kuartu toba no riba odomatan. Iha ne’ebá nia fihir janela durante minutu lima nia laran molok desidi atu ba balkaun. Tanba nia hatais hela namanas sapatu takaun aas, nia la presiza atu hiit-an titi-riik hodi bele haree Estremadura hosi dook, maibé nia matan komesa kona ona maluhuk atu haree ba dook. Rena dada iis atu akalma nia an, sai hosi nia kuartu ho naroman, no sai bá iha liur hakat bá dalan metan-malahuk ne’ebé tun, sein hatete buat ida ba nia laen.
 .
KALAN ne’e nu’udar kalan ne’ebé raru bainhira Ricardo la dukur kedas iha televizaun oin depoizde hemu xá lorokraik nian. Nia mós han-kalan hamutuk ho nia ferik-oan no nia oan feto, ne’ebé hela iha uma tanba razaun ne’ebé la hatene. Rena halo dosi manu-tolun maibé nia sabór ladun furak, masimidar nia kuantidade la tuir kuantidade ne’ebé tuir loloos nian, tanba sira laiha tan ona masimidar. Maske nune’e, Ricardo han nafatin dosi manu-tolun sira-ne’e. Ninia ferik-oan konta hela namanas kona-ba ema mane Koreanu foin-sa’e ida ne’ebé ohin loro-manas bá iha Embaixada atu estende nia pasaporte.

“… hatais roupa ne’ebé estrañu ho gravata, ninia fuuk hotu mutin.”

“Nia halakon nia fuuk nia pigmentu, Mamá,” Estella hatete.

“Tansá mak iha ema ne’ebé hakarak halo buat ne’e ba sira-nia fuuk?” Ricardo husu. Nia horut susu-been kopu ida ho neneik.

“Tanba iha sira-nia rain buat ne’e oras ne’e daudaun moda.”

“Ne’e kómiku,” Ricardo hatete.

“Ba sira, la kómiku,” Rena hatete.

Hafoin tiha han-kalan, Rena no Ricardo haree televizaun enkuantu Estella tama bá iha nia kuartu, loke rádiu halo lian boot loos.

“Husik de’it ba,” Ricardo hatete, hodi impede Rena mak atu hamriik ona hosi sofa hodi bá hirus sira-nia oan feto. Nia lakohi haree raut-malu, tanba buat ne’e halo kole demais. Nia prefere tuur iha hakmatek nia laran no haree Quaresma ne’ebé fó-sai daudaun iha televizaun. Rena tuur nonok, hodi dobra nia liman.

“Oinsá ho servisu iha eskritóriu ohin?” Ricardo husu ba nia. Rena nia oin haree ba suhar.

“Ó nunka rona ha’u. Ohin iha momentu han-kalan ha’u konta kona-ba mane foin-sa’e ne’ebé halakon nia fuuk nia pigmentu, sei hanoin?”

Ricardo haluha tiha ona. “Ha’u haluha.”

“Ó sempre haluha.”

Ambiente hakmatek.

“Ha’u hakarak toba ona,” Rena hatete depois tiha hakat bá iha kuartu. Ricardo tuir nia sein konsiente-an katak buat ne’e nu’udar buat ida-ne’ebé nia la halo ona, la hatene dezde horibainira. Sira depois tuur hamutuk iha kama leten, lolo ain halo loos, hodi hateke ba parede sira. Lian hosi rádiu Estella nian tama borus ba iha didin leet no foru nia leet mak nakles ona.

Derrepente Ricardo hanoin hikas kona-ba nia hasoru-malu ba dala uluk ho Rena.

“Ó sei hanoin iha momentu uluk ita hasoru malu ba dala uluk?” nia hatete.

“Ita rua iha hela Douro, iha Amarante. Ó  hamriik iha ponte ne’e.”

“Tansá mak ó hakarak ko’alia fali kona-ba buat ne’e?” Rena husu. Sira la hateke ba malu. Rena hatama nia an ba lensól mihis atu hatoba nia an. Sente ba furak ba nia kotuk-laran ne’ebé moras tanba tuur hein telefone loron tomak, no loro-loron.

“Ó hatais vestidu Veraun nian ne’ebé hanesan ho vestidu ne’ebé ó oras ne’e hatais daudaun.”

“Ai sin?”

“Sin.”

“Tansá mak buat ne’e importante?”

Ricardo mós toba. “La hatene. Ha’u gosta haree fali vestidu ne’e. Rabat mai ba.”

Rena mós tuir de’it, no sira toba hamutuk kedas ho pozisaun hako’ak malu..Kleur loos ona, lia-fuan sira-ne’e mosu sai iha Rena nia kakutak, sulan-metin ninia emosaun. Sira lamas malu hanesan ema matan-delek sira ne’ebé aprende sira-nia kondisaun sai matan-delek, hetan esperiénsia ba dala uluk oinsá mak sente sai matan-delek. Sira loke an ba malu ho fuan tomak no laran tomak, buka halo esforsu atu hetan dalan ki’ik ne’ebé uluk sira dala ruma la’o liu hamutuk, tantu iha nakukun no iha naroman sein la’o sala dalan, maibé oras ne’e sira hetan difikuldade atu hetan dalan ne’e no até husik hela liután iha rai-fehan luan ho bila-an. Sira rei-malu hanesan nunka hatene malu, sente tauk, dada an, kuriozu, hakarak hatene no lakohi hatene.

Kleur loos tiha ona. Tansá uluk ha’u hadomi ó? Tansá uluk ó hadomi ha’u? Tansá uluk ita hadomi malu? Tansá uluk no la’ós agora? Sira-nia ai-funan maran no namlaik tiha ona. Dalan ki’ikoan sira-nian lakon tiha ona. Laiha tan buat ida, laiha tan buat ida. Rena sadi’a no lelir tanba moras. Oh moras, moras loos, para ona! Sira buka atu ba oin, tebe hasoru moras sein iha gostu ne’ebé uluk sira iha no hadomi; sira-nia persisténsia merese hetan apresiasaun. Maibé saída mak iha mak sentimentu moe. Kama halo lian hanesan laho nia lian. Rena moe, nia dada lensól mihis ne’e hodi taka nia hirus-matan maka molik. Ricardo to’o ikus para atu koko ba oin. Nia hakfodak: sente ba gostu loos bainhira para atu koko.

Sira nonok no somente fó kotuk ba malu de’it. Sira oras ne’e iha sikun ne’ebé haketak malu.

“Ricardo, ha’u iha doben,” Rena hatete ho neneik. Laiha resposta, maibé nia fiar katak, ba dala ida ne’e, nia laen rona.
 .
“HA’U tetu tiha ona kona-ba buat hotu.”

Rena ho Ricardo hemu xá iha sira-nia dapur ne’ebé klot hafoin fila hosi servisu—Rena hosi Embaixada Repúblika Korea ne’ebé aboresidu, no Ricardo hosi supermerkadu iha sidade laran ne’ebé halo kole.

Sira han biskuit derok.

“Sakana iha sorin fuma fali ona,”Rena hatete.

“Sin. Rena. Ha’u tetu tiha ona kona-ba buat hotu. Kona-ba ita no uma-kain ne’e.”

“Di’ak.”

“Ita labele fahe-malu.”

Rena kahur-kahur xá iha nia xikra, nia kanuru kona xikra nia okos. “Lae.” Sira nu’udar sarani ba relijiaun Katóliku tradisionál, entaun fahe-malu la’ós nu’udar opsaun. Entaun saída mak ó tetu?”

“Ha’u hakarak hatete buat ida ba ó, Rena. Ha’u mós iha doben.”

Bainhira Rena hateke sa’e hosi nia xikra xá, nia hetan sensaun estrañu ida. Ricardo haree flutuasaun ne’e. Rena, haree ba, hatudu oin haksolok no agradesidu, haree ba katak nia an nia versaun mak nurak liu—ninia an mak hamriik iha ponte Amarante, leno-an ba bee nia sulin—mosu fali ba leten, hasee Ricardo. Halo, di’ak ka lae? Di’ak.

“Loos duni ka?” Rena bisu-bisu, hodi taka matan.

“Sin.”

“Obrigadu, Ricardo”. Agora, Rena nia matan komesa naroman.

“Ó hadomi nia ka?”’

“Sin.”

“Konta mai ba kona-ba nia.”

Ricardo hatudu sorizu. Ninia ferik-oan simu sorizu ne’e ho haksolok. Ne’e mak nu’udar fin no prinsípu ba buat hotu. “Nia… atu hanesan oituan ó. Fuuk mean no matan metan. Nia fleksivel. Kelen naruk, no lian bokar.”

“Imi hasoru malu iha ne’ebé?”

“Nia kantora fado. Ami hasoru malu iha bár, iha kalan Tinan Foun liubá.”

Ricardo ho Rena hateke ba malu, no buka atu hatene buat ruma. Sira hamriik ona iha sira-nia kazamentu nia rai-naruk nia rohan, no buka atu filafali ho di’ak. No Ricardo, ho kondisaun tomak hotu, hakarak tebes atu salva Rena.

“Agora ó-nia tempu. Konta mai ba kona-ba ó-nia doben.”

“Nia hosi Madeira,” Rena  ibun-ibun ho haksolok loos, no Ricardo laran-dodok haree oin hamnasa mean mosu hikas fali ona iha nia ferik-oan nia hasan sorin-sorin, ne’ebé kleur ona namkurut no lakon. “Nia naran Hermínio. Nia badak liután oituan sentímetru balu duke ó, nia kabas luan no fuuk metan. Ami hasoru malu iha livraria. Oh, Ricardo, nia ema di’ak. Nia hadomi ha’u. Laiha buat ida, to?” Rena, haree ba, hanesan labarik feto ki’ikoan ne’ebé konta istória kona-ba nia  primeiru-amór, inosente no haksolok loos.

“Laiha buat ida. Hahú agora ita hili dalan ida-idak nian.“

“Ó konta kona-ba ha’u ba ó-nia kantora fado ne’e ka? “ Rena husu ho kuriozidade. Somente ho kuriozidade, sein iha rebo-rebo tan.

Ricardo dada-an hosi nia ferik-oan. “Nia hatene ha’u mane kaben-na’in. Nia haree ha’u-nia kadeli kazamentu.” Iha momentu ne’e mak, nia foin sente katak Rena la tau ona kadeli kazamentu, la hatene dezde horibainhirak tiha ona. Entaun loos duni. Ricardo sempre haluha, sempre la fó-atensaun, sempre la rona.

“Iha fin-da-semana ne’e ha’u bele sai ka, Ricardo?”

“Ó atu bá ne’ebé?”

“Oh, talvés ba de’it Estremadura. Hermínio… nia hein ha’u dadeer oan de’it iha Sábadu aban. Hakarak atu bá pasiar de’it.”

“Rena, tuir loloos ó la presiza ona atu husu ha’u-nia lisensa.” Ricardo hamnasa oituan. “Diverte an ba!”

“No ó mós, bá hodi konvida de’it ó-nia kantora fado ne’e hodi bá almosu aban, ka halo buat ruma.”

“Di’ak, konserteza.”

“Ita sei la husik Estella atu hatene kona-ba buat ida-ne’e, to?”

“’Lae ida. Sei la husik nia atu hatene.” Ricardo konkorda.

Fásil loos hanesan ne’e. Iha aban fali nune’e, Ricardo observa Rena hatais no fihir-an iha sira-nia kuartu atu bá hasoru mane seluk ne’e. Nia hatais vestidu rileks nian, risku-risku ho kakorok badak, ne’ebé hatudu fatin ki’ik oan tai-lalat iha nia hirus-matan, lipstik ne’ebé mean loos, ho sapatu takaun aas. Nia uza parfum. Ricardo akompaña nia bá iha odomatan, hodi hatete katak depoizde ne’e nia mós atu bá dada-lia ho kantora fado ne’e. Rena tarde atu ba hasoru Hermínio, agora loro mós manas daudaun ona.

“Imi atu bá ne’ebé?” Rena husu enkuantu hakat sai bá, maibé hateke nafatin ba nia laen.

“Bar, fatin ne’ebé ami hasoru malu, “Ricardo hatan. “Machado Fados Folclore.”

“Furak. Diverte an ba! “Depoizde ne’e Ricardo mós hariis no troka roupa, depois sai hosi uma bá liur. Maibé nia la bá Machado Fados Foclore tanba laiha ema ida mak hein nia iha ne’ebá, laiha promesa atu almosu, laiha kantora, laiha doben. Dezde ohin liafuan sira hotu ne’ebé haksoit sai hosi ninia ibun ne’e, mesak bosok ne’ebé triste. Nia sente mesa-mesak no laiha felisidade, maibé nia halo tiha ona nia ferik-oan kontente. Ne’e duni, laiha buat ida.

Ricardo hananu poema rohan oan ida Jorge de Sena nian ba nia an rasik, enkuantu nia hakat la’o liu dalan fatuk metan-malahuk ne’ebé tun ba kraik.

 Naroman rohan oan ida, lakan-mate lakan-mate, troka malu.

Hanesan ho buat ne’ebé serteza, hanesan ho buat ne’ebé enxe nakonu, no hanesan ho buat ne’ebé justu.

Apenas de’it hanesan ho sira.

Maibé iha lakan. 

La’os iha dook ne’ebá. Maibé, iha ne’e.

Iha, iha entre ita.

Iha lakan.

Uluk nia gosta loos Jorge de Sena, maibé agora nia la hanoin kona ona, la hatene tansá. (*)
 .
Nota:
Com a luz de dia (Portugés), ho naroman loron nian.
 .

*) Dias Novita Wuri hela iha Jakarta. Uluk nia estuda Literatura Rusia, Universidade Indonézia.

ISTORIA BADAK-TRADUSAUN-INDONEZIA-TETUM 1

*) HA’U-NIA OAN SEMO HANESAN MANU

Hosi: Ratih Kumala

Oan, bá ba. Semo ba fatin ne’ebé de’it mak ó hakarak. Ba iha ai-kakeu sira-nia tutun ka ba kakuluk nia naksobu-rahun, ne’ebé uluk simples. Habelar ó-nia liras, tuir belar ne’ebé ó hakarak no bolu mós anju sira iha lalehan atu akompaña ó-nia mutin ne’ebé antigu, hanesan mós uluk sira akompaña ó hodi hasee mundu. Ha’u sei iha ne’e beibeik atu akompaña ó-nia mate-isin ne’ebé krekas no nakonu ho kanek, hamutuk ho ha’u-nia klamar ne’ebé hetok sai tuan liu loos ona. Ha’u tanis ba ó la hotu de’it, no hanoin hikas fali ó iha memória ne’ebé rohan-laek. Sira la hakerek kona-ba ha’u-nia mate, maibé sira sempre lee iha istória katak ha’u mak virjen ida-ne’ebé hahoris tiha ona ó. Maria, ne’e mak naran ida-ne’ebé sira uza hodi bolu ha’u.

*

Ha’u sei la haluha kona-ba loron ne’ebé bainhira anju tokon ba tokon sai husi paraízu no hafutar mundu nia lalehan sira. Belém, iha momentu kalan ne’e, sai májiku, ha’u até la rona anin-huu ka ai-tahan sira-nia bisu-bisu. Laiha tarutu ne’ebé namuruk, menus de’it mak tarutu hosi ha’u-nia oan-fatin.  Mundu rai-klaran sente ba tahan iis, no matenek akompaña mós ó-nia moris-mai ne’ebé kleur ona ema hein atu haree. Ha’u bisu-bisu, Ó … mak ami-nia mak-soin. Ha’u-nia isin-lolon tomak sente ba atu sai rahun-uut tiha de’it bainhira ha’u haree kosok-oan sai hosi ha’u-nia isin, no hatoba iha duut-maran nia leet iha bibi-luhan laran. Laiha kmanek ida-ne’ebé furak liu hosi moris-mai, biar moris-mai ida-ne’e hetan malisan. Fitun sira duni malu, ha’u hatene sira lori rekadu ksolok ba mundu rai-klaran tomak. To’o ikus haklalak-lubun ne’ebé simu ó-nia moris-mai sei halo-lian nafatin to’o tinan atus ba atus nia laran. Lian ne’e sei hotu se karik mundu ne’e rahun, no rai ne’e mós tuan loos, no depois mate tiha ona.

Ha’u hatene ho instintu hanesan feto ida no mós hanesan inan ida katak, ha’u-nia isin ne’e sai rua tiha ona. Iha fini ida-ne’ebé solok ba ha’u, no ha’u hakiak fini ne’e iha ha’u-nia oan-fatin, halo fini ne’e nakfilak-an sai knuuk ida hanesan manu-knuuk iha inan nia hako’ak ho domin. Maibé, ema sira-ne’e seidauk de’it atu komprende. Sira até la hateke mai ha’u, malisan rihun ba rihun mak fó-mai ha’u, no obriga ha’u atu la’o hela knua hamutuk ho ha’u-nia doben ne’ebé fiél, José, nu’udar mane ne’ebé nunka fó-oan mai ha’u, maibé habelun ha’u ne’ebé isin-rua todan no la baruk atu hadomi ha’u.

Ema sira-ne’e, sira mai hafoin halibur tiha na’i-lulik xefe no matenek-na’in kona-ba livru-sagradu, no husu, Mesias ne’e moris iha ne’ebé loos? Hafoin tiha ne’e, sira  hein fitun ne’ebé mosu iha loro-sa’e, tanba fitun ne’e sai sira-nia mata-dalan até to’o ita-nia uma, no hakneak, lori mós osan-mean, insensu no mina-morin. Iha loron ne’e, la’ós de’it iha ita-nia uma ne’ebé ki’ik mak haksolok, maibé mundu rai-klaran mós haksolok.

Ó, ha’u oan, to’o ikus ha’u tenke husik ó atu moris mesak. Ha’u la manda ó ona maibé Ó mak manda ema sira no ha’u. Ó kura kanek, paralítiku, no ema alejadu sira, tanba ne’e mak ó  bá ne’ebé de’it mós, ema lubun tuir ó. Ha’u haree, ha’u-nia oan teki-tekis nakfilak-an sai ahi-oan iha ahi-matan nia leten, to’o nia naroman habelar, leno buat hotu.  Nune’e duni, ninia naroman ne’e nabilan, no sai nobre. Ha’u mós haree ó kari modo-musan ne’ebé nakfilak-an tiha ona sai ai-hun, hodi nune’e manu-oan sira iha ár leten aas ba, mai halo knuuk iha nia sanak sira. Ó-nia sanak sira. Iha loron ne’e, Pedro haktuir, nia haree ó nakfilak-an iha nia oin. Ó-nia oin nabilan hanesan loro-matan. Ó-nia hatais mós sai mutin, naroman. “Nia ko’alia ho Moises ho Elia”, Pedro hatutan ho laran-haksolok. Ha’u-nia oan hetan glória iha foho leten.

*

Oan, habelar no baku ó-nia liras antigu ne’e, ba. Ha’u husik ó ho laran-todan tanba, biar halo nusa mós ha’u ne’e feto ida-ne’ebé hahoris ó. Ha’u ne’e ó-nia inan. Maria, ne’e mak naran ida-ne’ebé sira uza hodi bolu ha’u. Ó-nia eskolante hosi Arimatea husu tiha ona ó-nia mate-isin ba Pilatus, hafoin tiha falun mate-isin ne’e ho hena kaladi-mutin, mutin-moos hanesan ó-nia fuan. No hatoba mate-isin ne’e iha rate foun, rate ne’ebé serve duni. Maria Madalena la para atu tanis ba ó. No ha’u, ha’u laiha tan ona matan-been mak atu hasuli. Ha’u-nia lobus moras la halimar. Rahun-namkari hamutuk ho ó-nia isin-lolon lotuk, ne’ebé harahun sai rohan-rohan hosi ema fiar-laek sira-ne’e.

Ha’u bele siik katak laran-susar ne’e sei mai iha momentu han kalan ba  dala ikus, ó fahe paun no tua iha kalis ida atu hemu hamutuk, “simu ba, han ba, ne’e Ha’u-nia isin,” no tua ne’e hanesan mós raan ne’ebé fakar ba ema barak atu kasu sala. Kalis mós hale’u, hosi ibun ida ba ibun ida seluk. Hafoin tiha, hotu-hotu hakat ba iha foho Oliveira. Parte balun hosi ha’u-nia an arrepende tanba husik ó bá, parte seluk hosi ha’u-nia an mate loos tiha ona. Ha’u oan, se karik ó hatene duni, tansá mak ó bá nafatin, tansá? Ha’u laiha kbiit atu tahan ó. Iha tempu balun oan nia laran, ha’u fó-malisan ba ha’u-nia an rasik. Ha’u sei fó saída de’it atu troka ó bá iha kalan ne’e. Saída de’it. Até, ha’u-nia klamar rasik.

Ha’u-nia oan reza hela namanas iha Jardin Oliveira, ne’ebé sai sasin ba Pedro nia nega ba dala tolu molok manu kokorek. Iha momentu ne’e mak sinu lian, sinál terus ha’u-nia oan nia moris-rohan mós lekar-sai. Ha’u haree rasik ho ha’u-nia matan, no ha’u sai mate loloos tiha ona. Mundu sai laiha lian, buat hotu la’o neneik loos. Hanesan fali ho propózitu atu hatudu mai ha’u ho detallu; hafoin tiha ha’u-nia oan hetan baku no kastigu hosi ema ho haksolok to’o isin-lolon naklés ho nia ruin-mutin haree hetan, soldadu sira governadór nian ne’ebé lori ha’u-nia oan ba tribunál, hasai nia roupa no fó-hatais fali ho batina kór violeta. No iha nia ulun, sira tau koroa ai-tarak, ho mós au-rohan ida iha liman kwana. Depoizde ne’e, sira hakneak hodi halo trosa, “Tabe, Liu-rai!”, hafoin tiha, to’o kan sai,  sira tafui no foti au-rohan ne’e hodi baku ba ha’u-nia oan nia ulun. Nune’e tiha, batina violeta ne’e sira hasai tiha fali, no sira lori ha’u-nia oan ba hedi iha krús. 

Sira halo stigmata iha krús ne’e,  ha’u bele rona besi-kusan sira-ne’e tama borus ba ha’u-nia oan nia ruin no halo raan sai, ne’ebé kuaze suli sai hotu iha momentu hetan kastigu no baku ohin ne’e. Ha’u-nia oan nia krús hamrik firme loos iha Kalváriu hamutuk ho na’ok-teen na’in rua iha sorin karuk no kwana, no ha’u-nia oan tabele-an iha ne’ebá, lahó kbiit. 

“Hei, se karik Ó ne’e Maromak oan duni, entaun tun hosi krús ne’e, hodi nune’e ami sei fiar katak ó ne’e Liu-rai,” na’ok-teen ida hatete. Ha’u-nia fuan kanek loos bainhira rona nia lia-fuan sira-ne’e.

Maibé, na’ok-teen ida fali hatete,”ó labele hatete hanesan nune’e ba Nia, tanba ita ne’e maka merese duni atu ema hedi ba iha krús, no Nia la’e. Hei”, ha’u rona nia hatete ba ha’u-nia oan, “ se karik Ó  sei moris hias fali duni, hanoin mós ha’u”, nia husu.

“Ohin kedas mós ó sei bá hamutuk ho Ha’u iha Reinu Lalehan nian.”

Manu metan ida rani iha na’ok-teen ida dahuluk nia ulun. Nia hateke sa’e ba leten, manu metan ne’e hanoin katak na’ok-teen nia matan rua ne’e nu’udar ai-musan. Manu metan tutu nia matan, halo nia matan sai delek. Na’ok-teen ne’e hakilar tanba moras, nia hakilar hodi lelir no lelir loos. Ha’u hanesan fali rona ha’u-nia oan nia fuan nia hakilar, ne’ebé hetan baku no kastigu maibé laiha kbiit atu haklaken-sai iha lian. Iha momentu ne’e mós, kalohan metan hahú daudaun lulun-an metin.

“Eli, Eli lama sabaktani?” Ha’u rona ha’u-nia oan hatete-sai liafuan sira-ne’e. Ha’u tanis loos, tuur-tun, lahó matan-been, iha ha’u-nia oan nia ain-hun. Maran loos tiha ona. Hotu loos tiha ona. Ha’u mate loos tiha ona. Nia raan suli ida-ida, halo kór mean ba rai-maran sira iha Kalváriu. Foti de’it mak ha’u-nia an, labele foti ha’u-nia oan nian, ha’u laiha tan ona kbiit atu ko’alia-sai. Foti de’it mak ha’u-nia an ona ba. Ha’u hakruku. Teki-tekis rai nakdoko, foho fatuk fahe ba rua, ema sira-ne’ebé hobur malu iha Kalváriu sai pániku. No guarda sira-ne’e mós sai pániku hotu. Sira hotu tauk. Ha’u ho Maria Madalena hakoak malu. Haree ba hanesan la kontente, guarda ne’e fó stigmata ikus; diman ida sona, no iha tempu ne’ebé hanesan, lees ha’u-nia oan nia isin, halo kuak ida iha nia isin, no halo raan-matak suli. Anin huu ha’u-nia oan nia raan, semo lemo-lemo. Ema sira iha besik-besik Kalváriu ne’e, hetan raan ne’ebé semo katik. Ha’u-nia oan nia raan. To’o ikus ema hotu sei hatene, iha momentu ne’ebé hanesan, rate sira sei nakloke-an no ema santu sira-ne’ebé mate tiha ona sei moris hias, tama bá iha sidada santa, no hatudu-an ba ema barak. 

                                                            *

Loron Sábadu liu ona, soldadu sira hetan orden atu hein ha’u-nia oan nia rate. Sira tauk, keta halo, ha’u-nia oan nia eskolante sira sei na’ok ha’u-nia oan nia mate-isin. Ne’e loron ba datoluk. Loron ida-ne’ebé nakonu ho dame. Ha’u bele sente loron dame ne’e; tarutu ne’e mai fali ona, hanesan tarutu iha ha’u-nia oan-fatin bainhira uluk ha’u atu hahoris. Anin nia huu ka ai-tahan nia bisu-bisu ita la rona bainhira ha’u haree fitun balun nia tuda-an iha loron, hanesan duni malu. Fitun ne’ebé hanesan iha momentu kalan ha’u hahoris ha’u-nia oan iha bibi-luhan. Hanesan fali fó-sinál no novidade ba mundu. Teki-tekis rai-nakdoko ida doko maka’as, no anju tun hosi lalehan, duir fatuk ne’ebé taka ha’u-nia oan nia rate, nune’e tiha tuur iha fatuk leten. Nia oin hanesan rai-lakan, no nia hatais mutin hanesan zelu.

“Nia moris hias tiha ona.”, nia hatete.

Ema sira la’o tama ba rate-kuak laran ne’ebé mamuk, nune’e tiha rebo-rebo la’o ba Galilea no fó-hatene novidade ne’e ho haksolok. Ha’u tanis ho laran dodok haree hena-falun ne’ebé husik hela iha fatuk leten. “Nia moris hias tiha ona.”, ha’u hatete ba Maria Madalena ho laran-dodok. Ha’u-nia klamar haree ba hanesan moris hikas fali ona. Haree ba ha’u bele haree ha’u-nia oan ne’ebé ema fó-hatais roupa mutin hanesan naroman no nia oin ne’e moos nabilan nakonu ho dame ho sinál stigmata iha nia liman tanen. Iha momentu ne’e mak ha’u hatene katak, ha’u-nia oan semo tiha ona . Semo hanesan manu ho liras mutin sira-ne’ebé antigu.

***

Nota: Istória badak ne’e adapta hosi Evanjellu Santu Mateus, Testamentu Foun.

*) Istória badak ne’e tradús hosi lian Indonézia ba Tetum ho títulu, “ANAKKU TERBANG LAKSANA BURUNG”, hasai hosi livru kolesaun istória badak “LARUTAN SENJA” Ratih Kumala nian. Ratih Kumala nu’udar eskritora famoza ida hosi Indonézia. 

Dili, Dezembru 2014

@ JE/ABS/KM