Monday, January 9, 2017

IN MEMORIAM: KAHLIL GIBRAN, HA’U-NIA MENTÓR LITERÁRIU



“Todas as vidas humanas são poemas, porque nelas habita o sagrado e o mistério do mundo.”                                             JORGE CHICHORRO RODRIGUES

Se Kahlil Gibran, poeta Libanés ne’e mak Maromak sei fó moris naruk ba nia ida karik, horiseik, loron 6, fulan-Janeiru ne’e, nia halo tinan 134. Nia moris iha Beshari, Libanon iha tinan 1883. Nia moris mai, nia inan aman sira tau nia naran Gibran Khalil Gibran.

Horikalan tuku sanulu, iha ha’u-nia Uma Fatuhada, ha’u selebra poeta ne’e nia tinan ho maneira ida mak simples tebes. Ha’u sunu tiha lilin ki’ikoan haat, no hatuur iha meza au ida nia leten, no lilin sira-ne’e forma hanesan katupa, no nune’e tiha ha’u hatuur livru obra Kahlil Gibran nian tolu: “Yesus, Anak Manusia”, “Sang Kekasih” no “Puisi dan Prosa” iha lilin sira-ne’e nia sorin. Ha’u mós hahú hamulak ba Kahlil Gibran ho ita-nia lian Tétum. Ha’u konvida mós ha’u-nia oan mane, Habas, mak oras ne’e halo ona tinan sanulu, akompaña ha’u hodi hala’o serimónia ne’e. Bainhira haree ha’u hamulak, Habas, ho kuriozidade, husu ona ha’u, “Apai ko’alia ho sé? Ko’alia ho livru sira-ne’e ka?”. Ha’u hatan ba nia hodi dehan, “Ha’u ko’alia no hamulak ba Kahlil Gibran nia klamar. “Sé mak Kahlil Gibran?”, Habas husu tan. “Nia nu’udar Apai nia eskritór favoritu ida. Ó sei hanoin momentu ita bá Manatuto, Apai hamulak ba Apá Katuas nia klamar iha hadak leten ne’e?”, ha’u hatan ba Habas. Habas, mós to’o ikus dehan, “O, ok, ha’u hanoin Apai…”. 

Durante oras ida nia laran, ha’u husik lilin lakan, no hamulak. Habas tuur hakmatek ho ha’u. La oras, nia mós halimar ona ho ahi oan, no sunu kesak sira, tuir nia gostu, akompaña lilin haat mak lakan iha meza leten. Aleinde ha’u hamulak, ha’u mós loke fali livru tolu ne’e, hodi lee liu testu balu. Livru ida uluk ne’e ha’u sosa iha tinan 2013, no ida segundu ha’u sosa iha tinan 2008, no ida ikus ne’e ha’u sosa hahú kedas iha tinan 1991. 

Hosi livru “Sang Kekasih”, ha’u buka atu refleta ho klean ba poema ida ho titulu, “Nyanyian-Nyanyian Malam”. Liafuan sira tuirmai sai hanesan liafuan xave ba ha’u-nia reflesaun: “Sunyi adalah malam, namun dalam jubah kesunyian mimpi-mimpi membohongi penantian….” (pájina 8).. Hosi livru “Puisi dan Prosa”, ha’u lee poema “Kemahsyuran”. Liafuan sira tuirmai hosi poema ne’e halo ha’u mout liután iha Kahlil Gibran nia kontemplasaun:
“Aku berjalan sepanjang pasir tak kala air surut.
Lalu membungkuk, kutulis sebuah goresan di atas pasir.
Dan pada goresan itu kutuliskan apa yang kupirkan benakku
Dan apa yang didambakan jiwaku.
Dan saat air pasang,
Aku pulang ke darat,
Dan dari yang kutuliskan aku tak menemukan apapun
Aku cuma mendapati sasaran-tongkat dari seorang yang berjalan dengan buta.” (pájina 59).

Hosi livru “Prosa dan Puisi” ha’u mós lee parte balu hosi poema ho títulu “Penyair”. Refleta ba esensia sai poeta, Kahlil Gibran lori ha’u bá luku hamutuk ho nia, iha nia liafuan sira tuirmai:
“Akulah seorang yang terbuang di dunia ini,                                                    Akulah seorang yang terbuang dan sendiri, disiksa kesendirianku, yang pernah menjuruskan pikiranku ke sebuah kerajaan yang mempesona dan tak dikenal….” (pájina 54).
“Akulah seorang yang terbuang di dunia ini.
Akulah seorang penyair yang menghimpun dalam puisi apa yang hidup berhamburan dalam prosa;
Dan yang berhamburan dalam prosa apa yang hidup dihimpun dalam puisi.
Dan dari sini akulah seorang yang terbuang, dan aku yang terbuang akan kubiarkan sampai kematian mengangkatku ke atas dan memikulku bahkan ke negeriku.” (pájina 58).

Hosi livru “Yesus Anak Manusia”, ha’u lee liu fali kona-ba Kahlil Gibran nia biografia badak, no ha’u buka atu refleta klean ba nia viajen moris hosi ki’ik to’o boot, no to’o nia fila hikas fali ba rai rahun. Iha pájina 331 to’o 332, livru ne’e haktuir katak, “…..Pada usia 12 tahun ia berimigrasi ke Amerika bersama ibu dan kedua adik perempuannya. Di sanalah, secara tak sengaja namanya berubah menjadi Kahlil Gibran akibat pencatatan yang salah oleh pihak administrasi sekolah pertama yang diikutinya.
Sempat kembali ke tanah kelahirannya selama tiga tahun untuk memperdalam bahasa Arab, Kahlil Gibran menghabiskan masa remaja bersama seniman bohemian di Boston. Ia juga pernah tinggal di Paris selama setahun untuk berguru seni rupa pada beberapa seniman di Perancis. Pulang dari Perancis ia pindah ke New York dan menetap di kota ini sampai akhir hayat. Tulisan-tulisan Gibran dikenal luas karena cita rasa orientalnya yang eksotis, bahkan mistis.
Dianggap sebagai penyair Arab di perantaun terbesar, Kahlil Gibran meningal di New York pada tahun 1931. Ratusan pendeta dan para pemimpin agama, mewakili setiap aliran di bawah langit Timur, tertunduk khidmat dalam acara pemakaman itu. Mereka berasal dari Kristen Maronit, Protestan, Islam Syi’ah dan Sunni, Gereja Yunani Kuno, Yahudi, Druz, dan lain-lain. Kahlil Gibran dikuburkan di Beshari, Lebanon, tempat dia menjalani masa kanak-kanaknya.”

Iha Timor-Leste ne’e, ha’u foin maka foti inisiativa ida, no halo tiha ona inisiativa ne’e sai tradisaun pesoál ida ba selebrasaun aniversáriu Kahlil Gibran nian, hahú iha fulan Janeiru tinan 2006 iha ha’u-nia uma uluk, iha Komoro Kampung Baru.

Iha Janeiru tinan 2016, ha’u-nia alin Mica haruka “forward” pájina blog ida mai ha’u-nia pájina “facebook” kona-ba Kahlil Gibran, hodi fó hanoin mai ha’u kona-ba ha’u-nia mentór literáriu ida-ne’e nia obra no nia hanoin sira. Ha’u hatan ba nia katak, ha’u mós sei selebra Kahlil Gibran nia livru hodi lee filafali ninia livru sira.

Ha’u hahú hatene kona-ba Kahlil Gibran hanesan eskritór ida bainhiha iha tinan 1990 nia klaran, se la sala, iha sidade Yogyakarta, fatin ne’ebé ha’u haknauk matenek iha nivel estudu universitáriu, ha’u haree telenovela ida iha kanál televizaun Indonézia TVRI, ne’ebé iha atór ida, sita liafuan sira Kahlil Gibran nian hosi nia livru “Sayap-Sayap Patah” kona-ba domin.  Ha’u interesadu tebes ho liafuan sira-ne’e, ne’ebé klean no luan iha nia sentidu no dimensaun. Ha’u mós, iha loron hirak tuirmai, bá buka kedas ona livru ne’e, iha loja livru, atu sosa. Iha loja livru ida, ha’u hetan livru ne’e duni, no hetan mós livru sira seluk hanesan: “Sang Nabi”,“Taman Sang Nabi”,“Suara Sang Guru”, “Pralambang”, “Jiwa-Jiwa Pemberontak”,“Suara Penyair”,“Surat-Surat Cinta”,“Pasir dan Buih”, “Sang Pengembara” no seluk-seluk tan. Ha’u mós sosa hotu kedas livru sira-ne’e, sein tau konsiderasaun klean ba osan mak sei resta atu gasta ba ha’u-nia nesesidade sira seluk hanesan estudante universitáriu ida.

Hosi tinan ne’e kedas, ha’u hahú mout iha Kahlil Gibran nia pensamentu filozófiku sira liuhosi leitura mak ha’u halo ba livru sira-e’e. Ha’u mós konsidera kedas katak, Kahlil Gibran mak sei sai duni ha’u-nia mentór literáriu iha momentu ne’ebá no iha tempu ikusmai. Nia inspira tebes ha’u atu hakerek poezia sira. Ha’u mós sente katak hanesan “homem das letras” ida, ha’u-nia “voz interior” hetan resonánsia hosi Kahlil Gibran nia lian sira mak nia haktuir iha nia obra sira maka ha’u temi ona iha leten ne’e. To’o ikus, iha tinan 1991, ha’u mós hakerek duni poema ida ho lian Indonézia, ne’ebé iha ligasaun oituan ho poeta ne’e nia hanoin, hanesan tuirmai:

EKSPRESI PUITIKA

Di atas panggung
Kahlil Gibran tampil dan bilang
“Libanon adalah ekspresi puitikaku”
Tiba pula giliranku tampil
dan bilang
“Timor-Lorosa’e adalah ekspresi puitikaku”

Akan kutinggalkan sebuah monumen
di pelataran ini
lalu diam
dan menepi
--
1991-1994 

Depoisde hakerek poema ne’e, ha’u la barani atu publika iha Indonézia. To’o tiha ona iha Kanada mak ha’u barani haruka ba maluk Indonézia sira iha Olanda, hodi publika iha revista ida naran “Kreasi”. Hosi revista ne’e maka maluk editór ida naran A.Kohar Ibrahim (matebian ona) publika ha’u-nia livru kolesaun poezia ha’u-nian ba dahuluk ho títulu “Menari Mengelilingi Planet Bumi” iha tinan 1995.

Poema ne’e ha’u tradús rasik tiha ona ba lian Tetum hanesan tuirmai:

ESPRESAUN POÉTIKA

Iha palku leten
Kahlil Gibran mosu ho dehan,
“Libanon nu’udar espresaun poétika nian”
Nune’e mós ha’u nia tempu
Mosu ho dehan
“Lorosa’e nu’udar espresaun poétika nian”

Ha’u sei husik hela
monumentu ida
iha rai fehan
nune’e tiha ha’u nonok
no bá iha ninin
--                                                                                                    1991-1994

Ha’u haksolok katak hosi poema ne’e, mosu múzika oan ida ona, ne’ebé ha’u ho ha’u-nia grupu muzikál “SIN” hananu ona iha fatin-fatin durante ne’e, iha Timor-Leste, liu-liu iha sidade Dili laran. Husu boot katak iha tempu ikusmai, muzika oan ne’e bele hetan gravasaun iha estúdiu, hodi nune’e múzika oan ne’e bele semo mós namkari iha Timor-Leste laran tomak, no iha mundu rai-klaran. 

Ha’u iha previléjiu boot atu hahú kedas lee ona livru Kahlil Gibran nian, “Sang Nabi” iha nia versaun orijinál iha lian Inglés, “The Prophet” bainhira ha’u sei iha Yogyakarta, molok arranka ba Kanada atu tuir programa interkámbiu kulturál nian ida iha fulan Setembru tinan 1991.
“The Prophet” nu’udar Kahlil Gibran nia obra ‘masterpiece” ida. Livru ne’e ema tradús tiha ba lian lubuk oan ida ona. To’o tiha ona Kanada mak ha’u mós buka atu lee tan obra ne’e iha versaun ho lian Portugés, ho títulu “O Profeta”. Ha’u buka tiha ona atu lee mós livru ne’e iha versaun Español, ho títulu “El Profeta” iha tinan hirak liubá iha Timor-Leste. Razaun ha’u-nian atu buka lee iha lian sira mak ha’u temi ona ne’e, nu’udar dalan ida mai ha’u atu koko sabór livru ne’e nian iha lian sira-ne’ebé oin-oin, no mós iha tempu ne’ebé hanesan, ha’u buka atu haklean no haluan ha’u-nia koñesimentu kona-ba lian sira-ne’e.

Bainhira ha’u sei iha rai liur, la’o lemorai hanesan “vagabundo cultural” ida, ha’u iha mehi ida katak bainhira Timor-Leste hetan hikas fali ona ninia ukun an, ha’u hakarak tebes harii klubu amante obra Kahlil Gibran nian. Ideia ne’e ha’u haklaken ona ba maluk poeta no jornalista, Cancio “Cassimata” Ximenes iha tinan 2005 iha Jardim Lecidere. Ha’u hakarak tebes haree klubu ne’e mosu hodi hamatak no haburas obra literáriu Kahlil Gibran nian iha Timor-Leste.

Tinan kotuk ha’u hamosu grupu “Dada-lia Obra Kahlil Gibran” liuhosi “chatting” iha “messenger” ho maluk balu iha Timor-Leste. Husu boot klibur ne’e sei kontinua buras no matak, ho nia dinámika, hodi nune’e bele hamosu buat murak no furak relasiona ho Kahlil Gibran nia ezisténsia hanesan eskritór boot ida hosi Lebanon.

Ha’u hakarak konfesa katak Kahlil Gibran iha influensa maka’as iha ha’u-nia karreira literáriu hanesan poeta ida durante ne’e. Hosi nia livru “Pasir dan Buih”  ne’e mak ha’u aprende oinsá atu hakerek obra literáriu ho jenru ida naran aforisma. Ha’u impresionadu tebes ho aforisma sira balu hosi livru ne’e, hanesan haklaken tuirmai:

“Mereka yang iri, tanpa sadar memuji.”  (pájina 69).
Kediaman orang iri terlalu nyaring berbunyi.”  (pájina 56).
“Mimbar kemanusiaan bersemayam dalam hati yang diam; tak pernah dalam akal yang mudah bicara.”  (pájina 46).

Ha’u hakarak tebes haree obra literáriu sira Kahlil Gibran nian mosu iha lian Tétum. Ha’u hahú ona ho tradusaun ba lian Tétum ho obra “Sang Nabi” no “Pasir dan Buih” iha tinan hirak liubá. Maibé, tanba okupadu tebes ho servisu sira seluk hanesan durubasa ida, ha’u-nia projetu sira-ne’e seidauk to’o nia finalidade. 

Pesoalmente, buat ida mak sai úniku no interesante katak, ha’u ho Kahlil Gibran ne’e pertense ba zodíaku ida de’it--Kaprikornu. Ami partilla vizaun ne’ebé hanesan kona-ba moris ita ema  nian, ne’ebé nakonu ho nia metan no mutin. 

Kahlil Gibran sai tiha ona ha’u-nia mestre ka mentór literáriu ida iha tempu pasadu, oras ne’e nia kontinua sai ha’u-nia mestre ka mentór, no nia, laho dúvida, sei kontinua sai nafatin ha’u-nia mestre ka mentór literáriu ida iha tempu sira ikus mai.

Parabens, Maun Boot Kahlil Gibran, iha ó-nia aniversáriu iha tinan ida-ne’e! Ó-nia favór ha’u selu labele. Ó nia klamar moris nafatin, fanun ema lubun atu luku klean iha tasi-klean literáriu.
Kmanek no ksolok!
***
Fatuhada, Dili, 7 Janeiru 2017
@ JE/ABS/KM

Wednesday, January 4, 2017

MOMENTU SIRA-NE’EBÉ NAKONU HO INSPIRASAUN: PAULO COELHO, ESKRITÓR BRAZILEIRU



Dili, 14 Dezembru 2016

MOMENTU SIRA-NE’EBÉ NAKONU HO INSPIRASAUN: PAULO COELHO, ESKRITÓR BRAZILEIRU—1

“Domin nunka muda. Ita ema mak muda.”
--
Dili, Novembru-Dezembru 2016
@JE/ABS/KM

Dili, 16 Dezembru 2016

MOMENTU SIRA-NE’EBÉ NAKONU HO INSPIRASAUN: PAULO COELHO, ESKRITÓR BRAZILEIRU—2

“Di’ak liu mak ita hadomi ona dala ruma, no lakon domin ne’e, duké nunka hadomi.”
--
Dili, Novembru-Dezembru 2016
@JE/ABS/KM

Dili, 19 Dezembru 2016

MOMENTU SIRA-NE’EBÉ NAKONU HO INSPIRASAUN: PAULO COELHO, ESKRITÓR BRAZILEIRU—3

“Hadomi, no hetan hadomi, ne’e mak prisipál liuhotu. Buat sira seluk ne’e, nu’udar komplementáriu de’it.”
--
Dili, Novembru-Dezembru 2016
@JE/ABS/KM

Dili, 20 Dezembru 2016

MOMENTU SIRA-NE’EBÉ NAKONU HO INSPIRASAUN: PAULO COELHO, ESKRITÓR BRAZILEIRU—4

“Fuan ne’ebé simples iha kbiit liu atu hadomi sein iha limitasaun no sentimentu tauk.”
--
Dili, Novembru-Dezembru 2016
@JE/ABS/KM

Dili, 24 Dezembru 2016

MOMENTU SIRA-NE’EBÉ NAKONU HO INSPIRASAUN: PAULO COELHO, ESKRITÓR BRAZILEIRU—5

“Domin ne’e nu’udar halusinogen ne’ebé iha kbiit boot liuhotu iha mundu. Domin halo ita haree no rona buat sira-ne’ebé la reál.”
--
Dili, Novembru-Dezembru 2016
@JE/ABS/KM

MOMENTU SIRA-NE’EBÉ NAKONU HO INSPIRASAUN: PAULO COELHO, ESKRITÓR BRAZILEIRU—6

“Lalika kait fali kada esperiénsia domin ne’ebé foun ho esperiénsia sira pasadu nian.”
--
Dili, Novembru-Dezembru 2016
@JE/ABS/KM

MOMENTU SIRA-NE’EBÉ NAKONU HO INSPIRASAUN: PAULO COELHO, ESKRITÓR BRAZILEIRU—7

“Fásil loos atu hamosu ódiu liuhosi twitter. Buat ne’ebé difísil maka haklaken sentimentu domin.”
--
Dili, Novembru-Dezembru 2016
@JE/ABS/KM

MOMENTU SIRA-NE’EBÉ NAKONU HO INSPIRASAUN: PAULO COELHO, ESKRITÓR BRAZILEIRU—8

“Hala’o moris ne’e sein iha arrependimentu, hadomi ba sein presiza atu esplika.”
--
Dili, Novembru-Dezembru 2016
@JE/ABS/KM

Dili, 29 Dezembru 2016

MOMENTU SIRA-NE’EBÉ NAKONU HO INSPIRASAUN: PAULO COELHO, ESKRITÓR BRAZILEIRU—9

“Domin ne’e nu’udar laran-ksolok. Terus ne’e la’ós nu’udar parte hosi domin.”
--
Dili, Novembru-Dezembru 2016
@JE/ABS/KM

MOMENTU SIRA-NE’EBÉ NAKONU HO INSPIRASAUN: PAULO COELHO, ESKRITÓR BRAZILEIRU—10

“Domin falsu ne’e hakarak nia an mak iha laran haksolok.”
--
Dili, Novembru-Dezembru 2016
@JE/ABS/KM

MOMENTU SIRA-NE’EBÉ NAKONU HO INSPIRASAUN: PAULO COELHO, ESKRITÓR BRAZILEIRU—11

“Domin loloos ne’e hakarak atu ema ne’ebé hetan domin ne’e, iha laran haksolok.”
--
Dili, Novembru-Dezembru 2016
@JE/ABS/KM

MOMENTU SIRA-NE’EBÉ NAKONU HO INSPIRASAUN: PAULO COELHO, ESKRITÓR BRAZILEIRU—12

“Ema matenek ne’e hadomi. Ema beik buka meius atu komprende kona-ba domin.”
--
Dili, Novembru-Dezembru 2016
@JE/ABS/KM

MOMENTU SIRA-NE’EBÉ NAKONU HO INSPIRASAUN: PAULO COELHO, ESKRITÓR BRAZILEIRU—13

“Labele tauk atu taka pájina tuan. Moris sei tulun ó atu loke pájina foun.”
--
Dili, Novembru-Dezembru 2016
@JE/ABS/KM

Dili, 30 Dezembru 2016

MOMENTU SIRA-NE’EBÉ NAKONU HO INSPIRASAUN: PAULO COELHO, ESKRITÓR BRAZILEIRU—14

“Domin bele lori ita bá infernu, ka bá lalehan, maibé nunka nonok iha fatin ida de’it.”
--
Dili, Novembru-Dezembru 2016
@JE/ABS/KM

Dili, 2 Janeiru 2017

MOMENTU SIRA-NE’EBÉ NAKONU HO INSPIRASAUN: PAULO COELHO, ESKRITÓR BRAZILEIRU—15

“Domin ne’e hanesan ho twitter: ema tuir ita, ema la tuir ita, ka ema blokeia ita.”
--
Dili, Novembru-Dezembru 2016-Janeiru 2017
@JE/ABS/KM

MOMENTU SIRA-NE’EBÉ NAKONU HO INSPIRASAUN: PAULO COELHO, ESKRITÓR BRAZILEIRU—16

“Hafoin tiha de’ut malu ho terus, to’o ikus ha’u konsiente: domin ne’e signfika katak fiar ba ó-nia fuan sorin-balun.”
--
Dili, Novembru-Dezembru 2016-Janeiru 2017
@JE/ABS/KM

LIA MURAK (365) HOSI RAI VIZIÑU, INDONÉZIA III



8.“Ita ema nia moris ne’e la eternu; ita ema nia klamar depende ba kada dada iis, bainhira iis nee’e para oituan, moris ne’e sei hotu. Tanba ne’e, aproveita tempu ne’ebé iha, ho didi’ak.”
[Anónimu]
--
Fatuhada, Dili, 25-30 Dezembru 2016
@JE/ABS/KM

9.“Alkansa susesu iha loron-aban hetan hosi aproveitamentu ba kada segundu iha moris. “Loron aban” mós nu’udar akumulasaun hosi “loron ohin.”
[Anónimu]
--                                                                                                 
Fatuhada, Dili, 25-30 Dezembru 2016                                    @JE/ABS/KM