VIA-SACRA

 VIA-SACRA

krús mak ha’u san/krús mak hau hulan/todan resin/ husi dalan-krús/ha’u hetan/dalan-murak lalehan/

dalan-krús, dalan fuik/ dalan-krús, dalan lia-laek/ dalan-krús, dalan rohan-laek/ dalan-krús, dalan lalehan/ dalan-krús, dalan soe-hakat ida-ida/ dalan-krús, dalan lelir/ dalan-krús, dalan tanis laran-dodok/ dalan-krús, dalan hakilar laran-kanek/ dalan-krús, dalan naruk, kleuk tun, kleuk sa’e/

ah, krús todan basuk/krus todan resin!/

via-sacra mak venera, virtude, verdadeiro/

via sacra--ah, V! dalan-sanak boot!/

via-sacra: sakrifisiu, sagradu, santidade/

via sacra--dalan boot djarusalam/

via-sacra: dalan viat voluntas tua--"aman buat hotu tuir loos ona"/

via-sacra--dalan salve,dalan salva,dalan selva/

via-sacra--dalan naroman, dalan nabilan/

via sacra--dalan ai-tarak, dalan 'kain turin'/

via sacra--dalan kosar-raan la maran/

via sacra--dalan sa'e ba foho mate-ruin/

stabat mater dolorosa/

x-tu.......tu-x...../

luz./

suluh./

--

Fatuhada, 26 Marsu 2016

@JE/ABS/KM ho tulun hosi AZE MAULORY

KNANANUK KONA-BA FUAN SAGRADU JEZÚS NIAN

 

REFERENDU 30 AGOSTU 1999: VOX POPULI, VOX DEI

 

MORIS NU’UDAR LA’O-DALAN IDA [Nota La'o Rai nian 7]

Moris nu’udar la’o-dalan ida. Ita ema nu’udar la’o-dalan na’in, ho ita-nia lala’ok mutin no metan.

Tinan 2019 nu’udar la’o-dalan naruk ida mak ita barak atu hakat liu ona. Iha la’o dalan ida-ne’e, ita hasoru dalan naruk, kleuk tun no sa’e. La kleur tan ita sei hasoru tinan 2020.

Iha mundu kreatividade artistika (hakerek iha blog ida-ne’e) pratikamente laiha liu. Ha’u la transmiti hakerek balun sira ne’ebe ha’u haklaken iha facebook mai iha blog ida-ne’e.

Iha tinan 2019 nia laran ha’u laiha vontade atu hakerek. Ha’u-nia enerjia artistika tun maka’as—lee no hakerek, iha fulan tolu ikus ne’e.

Ha’u hein katak iha tinan 2020 ha’u sei hetan kbiit foun no badinas atu mout iha enerjia artisitika, no bele atualiza blog ida-ne’e regularmente.

Fatuhada, 31 Dezembru 2019

@JE/ABS/KM

HALO-BELUN HO HAKEREK-NA’IN KI’IKOAN NA’IN RUA: ABINAYA HO CLAYTON [Nota La’o Rai nian 6]

Iha fulan ida-ne’e ha’u sente haksolok tebes tanba ha’u bele halo belun ho hakerek-na’in ki’ikoan na’in rua: ida hosi Indonézia no ida seluk fali hosi Timor-Leste.

Ida hosi Indonézia naran Abinaya Ghina Jamela, ho tinan 9, no tuur iha klase 3, ensinu primáriu. Ida hosi Timor-Leste ho naran estimadu Clayton, tinan 9, no oras ne’e tuur iha klase 4, ensinu primáriu mós.

Abinaya hakerek poezia no proza, no Clayton hakerek proza.

Ha’u hahú deskobre obra poétika Abinaya nian iha fulan Setembru nian laran, iha tinan ida-ne’e. Poema ida, ho titulu, ”Masa Kecil di Timor-Leste”, ne’ebé Abinaya publika iha jornál, Media Indonesia, edisaun 10 Juñu 2018) mak atrai tebes ha’u-nia atensaun. Poema oan ne’e, ha’u konsege tradus ona ba lian Tetum iha fulan ida-ne’e, hanesan tuirmai:

Otas Ki’ik iha Timor-Leste

Dook iha Timor ne’ebá, labarik oan sira
husik an hosi inan-aman nia liman
hakat-tasi bá rai seluk
husik hela otas ki’ik,

Uma oin haksolok, oin
hirus inan nian, roupa iha armáriu
Lian tanis hakonu Dili
bainhira ró bá lori sira

Haluha inan-aman, hela fatin,
no buat hotu ne’ebé iha fuan ho ne'on
Sira ema lori hanesan
sinál manan funu nian

Feto-oan ki’ik lakohi
husik hela família
Nia hakarak nafatin hamutuk ho nia mamá,
han mamá nia hahán, hetan hako'ak hosi mamá,
hetan rei hosi mamá, halimar iha uma oin no kotuk
Maibé nia hahú haluha, hanesan ha’u hahú haluha
ha’u-nia belun di’ak ba ona no la hasoru malu tan. 
--

Iha loron 3, fulan ida-ne’e, ha’u foti inisiativa hodi halo kontaktu ho Abinaya liuhosi ninia pájina facebook, hodi hatete katak ha’u apresia ninia poema sira, no hakarak tebes halo-belun ho nia, hanesan ema ne’ebé mout iha mundu literáriu.

Ha’u simu kedas resposta pozitiva ida hosi Abinaya nia inan, ne’ebé mós nu’udar eskritora ida hotu. Ninia inan hatete katak, poema “Masa Kecil di Timor-Leste” ne’e Abinaya hakerek hafoin tiha nia konta istória ba Abinaya kona-ba Timor-Leste nia istória trájiku iha tinan 1970 nia laran bainhira Operasaun Seroja hala’o, ne’ebé to’o ikus, rezulta iha invazaun no aneksasaun ba Timor-Leste hosi militár Indonézia.

Tanba Abinaya tinan sei ki’ik, ninia inan maka kontrola hotu korespondénsia liuhosi facebook, ne’e duni mak ha’u seidauk iha korespondénsia direta ho Abinaya.

Abinaya nia inan mós haktuir mai ha’u katak nia mós hakerek poezia kona-ba Timor-Leste, liuliu kona-ba Kraras, koñesidu hanesan “Kampung Janda”.

Ha’u hatete ba Abinaya nia inan katak ha’u-nia oan na’in rua mos iha kuriozidade atu lee Abinaya nia obra literária sira, no hakarak sai belun ho ninia oan. Tanba de’it jestu apresiativu maka’as hosi ha’u-nia parte no mos hosi ha’u-nia oan na’in rua nian, ba Abinaya nia obra poétika no proza, ninia inan desidi oferese livru rua hanesan prenda ida hosi Abinaya, ne’ebe publika iha tinan ida-ne’e: livru ida nu’udar kolesaun poezia, no livru ida fali nu’udar kolesaun istória badak. Husu boot livru rua ne’e to’o iha ami-nia liman, iha tempu besik.

Iha loron 11, fulan ida-ne’e, Abinaya selebra ninia loron moris ba dala 9. Hanesan prenda oan ida hosi ha’u, ha’u haruka versaun tradusaun iha lian Tetum ba Abinaya nia poema, “ Masa Kecil di Timor-Leste” ba nia liuhosi ninia inan nia inbox messenger.

Clayton nia obra proza hahú buras iha tinan ida-ne’e. Nia hakerek ho estilu hanesan ema hakerek diáriu. Durante ne’e ha’u observa de’it Clayton nia obra sira liuhosi ninia pájina facebook: Diariu Clayton Manuel DF, ne’ebé nia Tia Esteviana maka jere.

Ita bele haree Clayton nia hakerek ida kona-ba hakail ikan tuirmai:

Kail ikan
Autór Clayton Manuel DF
=====================
Theolito labarik ida ne’ebé mak hela ho nia avó. Loroloron nia avó haruka Theolito ba kaer ikan iha mota padesa, iha mota ne’e mós ikan mesak boot de’it, Theolito hetan tan ikan barak, nia kontente loos tamba hahán ba loroloron nia iha.
Nia fila bá uma nia hetan nia kolega ida naran Rejano, Theolito haree Rejano mós atu bá kaer ikan, Theolito la’o bá uma ho laran kontente tamba nia hetan ikan barak tebes, nia to’o iha uma nia hamoos kedas ikan hodi te’in ba sira han.
Balu nia hodi ba fa’an balu nia han, nia la’o ba fa’an to’o basar ema hola ikan barak no nia kolega feto Alexsandrina mai hola ikan hotu kedas, nia hafodak tamba nia hola barak loos, Theolito bá uma nia hodi osan barak loos.
Nia avó kontente loos bele hola ona foos, kalan sira han ho kontente.
Ikus nia aprende ajuda inan-aman no família sira iha serbisu uma-laran.

Díli, loron-1 fulan-Agustu tinan-2018
--
Iha Sentru Juventude Bekora, horiseik lokraik, loron 14, fulan-Outubru, bainhira ha’u partisipa iha programa Selebrasaun Aniversáriu Francisco Borja da Costa nian ba dala 72, hamutuk ho maluk juventude sira seluk maka ha’u hahú hasoru hakerek na’in ki’ikoan Timor-Leste nian ida naran Clayton ne’e.

Molok ha’u sa’e bá palku atu atua múzika no poezia, ha’u dada-lia oituan ho Clayton ho nia Tia Esteviana, maka nu’udar mós eskritora proza foin-sa’e ida.

Ha’u hatete ba Clayton katak ha’u haksolok tebes hasoru malu ho nia ba dahuluk, no impresionadu tebes ho ninia kapasidade atu hakerek. Ha’u hatete ba nia katak hahú horiseik ami sai belun, no promete atu buka haka’as-an kontaktu malu loron-loron liuhosi facebook. Hosi dada-lia maka ha’u hatene katak Clayton bolu nia Tia Esteviana ho naran “Ametan”.

Horiseik iha selebrasaun loron moris Borja da Costa nian ne’e ha’u hetan oportunidade sa’e bá palku, hodi hananu múzika ida, ho titulu “Ha’u La’o ho Ha’u-nia Lalatak”.

Hosi posting facebook horikalan nian hosi ninia Tia Estevania, ha’u lee hetan notísia kona-ba Clayton ninia komentáriu kona-ba ha’u-nia atuasaun kanta horiseik lorokraik. Iha posting ne’e, Clayton nia Tia Estevania dehan,

“Depois rona tiha maun Jenuvem Eurito kanta Amaun C dehan "Avó ne'e nia lian hanesan ho Ebiet” “

Ha’u mós hatan posting ne’e hodi dehan,

“Hehehehe.. Avó nia lian ne'e hasara duni Ebiet sa.. Ebiet mak kontamina ona Avó ne'e ho nia lian mak furak no murak. Furak hasoru Clayton iha Bekora ohin.. Ha'u apresia Clayton nia laran luak atu halo belun ho ha'u.”

Furak tebes atu hatene katak jornalista Ajénsia Notisioza Timor-Leste, TATOLI, Rafy Belo, iha fulan Agostu, tinan ne’e, halo entrevista ida ho Clayton no hakerek artigu ida kona-ba nia. Iha liafuan inspirativu balu, ne’ebé haklaken hosi Clayton ba Rafy liuhosi Clayton ninia hakerek, hanesan tuirmai:

“ Livru, livru, livru! Livru halo ha’u hatene buat barak. Livru mak ha’u-nia murak.”

Ha’u hein atu haree iha tinan barak tuirmai Abinaya no Clayton sei sai hakerek-na’in famoza no famozu rua hosi Ázia Sudeste. Sira sei halo morin panorama literáriu mundu nian ho sira-nia hakerek ne’ebé furak no murak.

Ita hein katak Abinaya no Clayton nia obra poétika no prozaika sira mós sei bele mosu hanesan pomada atu kura kanek bubu sira tempu uluk nian ne’ebé Timor-Leste ho Indonézia iha, durante tempu okupasaun, iha tinan ruanulu resin haat nia laran.

Kmanek literáriu!
--
Fatuhada, 15 Outubru 2018
@JE/ABSA/KM

AFORISMA DIÁRIA [1-20] [2018]

AFORISMA DIÁRIA 1 [2018]

"Iha mundu modernu kontemporánia oras ne'e, dala barak, ita simu tinan foun ho barullu iha kintu-kantu.Naran katak de'it mak ita kontinua mantein ita-nia serenidade interior."
--
Fatuhada, 1-4 Janeiru 2018
@JE/ABS/KM

AFORISMA DIÁRIA 2 [2018]

"Inan no aman sira, liu-liu iha sira-nia otas ferik no katuas, laran metin ba ita oan sira. Ita mak sira-nia esperansa. Se karik knaar ida-ne'e ita oan sira la hala'o ho didi'ak, buat ne'e sei halo sira laran susar no kanek la halimar."
--
Fatuhada, 2-4 Janeiru 2018
@JE/ABS/KM

AFORISMA DIÁRIA 3 [2018]

"Aman mak sai nu'udar fini ne'ebé kari iha Inan nia leten mak sai nu'udar rai bokur. Ita oan sira mak ai-oan dubun. Aman no inan nia domin ita sura la nahas."
--
Fatuhada, 3-4 Janeiru 2018
@JE/ABS/KM

AFORISMA DIÁRIA 4 [2018]

"Rai-klaran nia matak no buras hamatak no haburas duni ita ema nia neon, fuan no isin-lolon. Bainhira ita haketak malu ho rai-klaran nia oferta murak ida-ne'e, ita mak sei buka merik, no ita sei maran no namlaik iha sikun tempu nian."
--
Fatuhada, 4 Janeiru 2018
@JE/ABS/KM

AFORISMA DIÁRIA 5 [2018]

"Kada momentu mak eziste iha ita ema nia moris ne'e poétiku no prozaiku. Kabe ba ita atu aproveita oportunidade mak iha, hodi haktuir no haklaken liután kada momentu ne'e nia murak no furak."
--
Fatuhada, 4 Janeiru 2018

AFORISMA DIÁRIA 6 [2018]

"La fásil ba se-se de'it atu mantein pozisaun iha klaran, hodi halibur ema hotu. Bainhira ita hali'is kois bosok de'it, ita hetan kondenasaun maka'as kedas katak ita lakon ona ita-nia imparsialidade, no laiha prinsípiu. Furak liu mak se ita buka atu rona beibeik ho neon no laran tomak ita-nia konxiénsia nia bisi-bisi iha kada momentu. Iha bisi-bisi ne'e mak ita rona, ho momoos, knananuk lia-loos nia melodia."
--
Fatuhada, 3-7 Janeiru 2018
@JE/ABS/KM

AFORISMA DIÁRIA 7 [2018]

"Tanba de'it ita nakdedar tebes loos ho nabilan loron ohin nian, dala barak ita iha tendénsia atu haluha lakon tiha loron horiseik nia nabilan, no aat liután maka ita buka hakoi moris nabilan ne'e."
--
Fatuhada, 7 Janeiru 2018
@JE/ABS/KM

AFORISMA DIÁRIA 8 [2018]

"Moris ita ema nian iha rai-klaran ida-ne'e sei lakon nia sentidu tomak, no sente ba hanesan ita hasoru nakukun boot ida bainhira ahi-oan domin, fiar no esperansa nian la lakan tan ona iha ita-nia fuan-laran."
--
Fatuhada, 7 Janeiru 2018
@JE/ABS/KM

AFORISMA DIÁRIA 9 [2018]

"Obra literária ne'e hanesan loloos kedas ho tasi boot ida: klean no luan tebes. Ita sei la luku no nani hotu iha tasi boot ne'e nia laran, to'o de'it mate mai hasoru tan ho ita."
--
Fatuhada, 8 Janeiru 2018
@JE/ABS/KM

AFORISMA DIÁRIA 10 (2018)

Liafuan sira semo hakat liu fronteira rai ida nian. Liafuan sira la baruk atu tama iha ema sira-nia neon no fuan laran. Liafuan sira hala'o evolusaun.Liafuan sira hala'o revolusaun.
--
Fatuhada, 10 Janeiru 2018
@JE/ABS/KM

AFORISMA 11 (2018)

Natureza la baruk atu oferese bebeik mai ita ema orkestra simfónika loro-loron. No ita mós, husu boot, mout iha natureza nia murak no furak mak melodiozu ne'e.
--
Fatuhada, 10 Janeiru 2018
@JE/ABS/KM

AFORISMA DIÁRIA 12 (2018)

Hosi nakukun laran mak ita bele haree ahi lakan nia nabilan ho momoos.

[refleta fali Apá Sebastião Marubi nia liafuan].
--
Fatuhada, 10-11 Janeiru 2018
@JE/ABS/KM

AFORISMA DIÁRIA 13 (2018)

Loron horiseik mak ita hakat liutiha ona, sei hela de'it hanesan lembransa ida ba ita iha ita-nia moris.
--
Fatuhada, 31 Janeiru--3 Fevereiru 2018
@JE/ABS/KM

AFORISMA DIÁRIA 14 (2018)

Poezia nu'udar iis murak ne'ebé ita dada iha kada segundu, iha ita-nia moris loron no kalan.
--
Fatuhada, 3 Fevereiru 2018
@JE/ABS/KM

AFORISMA DIÁRIA 15 (2018)

Arte laiha, mundu nakukun. Ita sei lamas tun, lamas sa'e. Ita sei sidi, no monu tidin isin-lolon tomak.
--
Fatuhada, 4 Fevereiru 2018
@JE/ABS/KM

AFORISMA DIÁRIA 16 (2018)

Poezia hanesan mós raan ne'ebé suli iha isin-lolon. Bainhira raan laiha, ita-nia isin-lolon sei maran, no namlaik.
--
Fatuhada, 3-5 Fevereiru 2018
@JE/ABS/KM

AFORISMA DIÁRIA 17 [2018]

Hakerek [kreativu] nu'udar terapia. Liafuan sira ne'ebé suli tun hosi kaneta tutun, salva ita. Liafuan sira mosu nu'udar pomada ida ne'ebé bele hamamar kanek bubu sira.
--
Fatuhada, 28 Jullu 2018
@JE/ABS/KM

AFORISMA DIARIA 18 [2018]

Hakerek-na’in kreativu ida nia knaar mak nia tenke kaer metin beibeik lian ida nia isin-lolon (gramátika, nst) no lian ida nia klamar (obra literária) ho didi’ak durante nia moris tomak.
--
Fatuhada, 12-13 Outubru 2018
@JE/ABS/KM

AFORISMA DIÁRIA 19 [2018]

Se ita-nia hun no abut ita la fui, ita-nia sanak no dikin sei namlaik tuir ritmu tempu nian.
--
Fatuhada, 12-13 Outubru 2018
@JE/ABS/KM

AFORISMA DIÁRIA 20 [2018]

Liafuan sira inan-aman nian ne’ebé nakonu ho fiar, domin no esperansa, sai nu’udar osan-mean, iha ita-nia moris. Knaar ita oan sira nian maka halot didi’ak osan mean sira-ne’e, iha ita-nia fuan no neon nia kofre, no haklaken liután ba ita-nia oan no bein-oan sira.
--
Fatuhada, 13 Outubru 2019
@JE/ABS/KM