TASI-TOLU REVISITED 9

fini sei rahun

dubun sei moris, dubun sei matak, dubun sei buras

haklaken nafatin

domin aman-lalehan no inan rai-klaran nian

--

@JE/ABS/KM

 Rai-klaran (Dili, TL), 15 Novembru-16 Dezembru 2013

TASI-TOLU REVISITED 8

Na’i, ami klamar tanis,

ami liman-ain kole

Ami nakdedar, sama rai la metin

Ami hein atu simu Ita-Boot nia rahun-di’ak lalehan

ho ami fuan no laran tomak

--

@JE/ABS/KM

 Rai-klaran (Dili, TL), 15 Novembru-3 Dezembru 2013

TASI-TOLU REVISITED 7

iha altar leten ha’u simu Mestre nia futar-isin
iha altar sikun
ha’u hamulak no harohan,

“Mestre, halo ha’u iha beran nafatin
atu hasan ha’u-nia krús ho laran tomak no tuir Ita-Boot nia ain-fatin!”
--
 @JE/ABS/KM

Rai-klaran (Dili, TL), 15-29 Novembru 2013

ISTORIA BADAK-TRADUSAUN-INDONEZIA-TETUM 3

SALA KONFISAUN*)

Hosi: Sandra Palupi

Laiha ema ida mak hatene katak, avó-feto ferik ne’e hala’o tiha ona sabotajen. Nia okupa emisora estasaun rádiu tuan ida. Udan tau boot, sala hotu-hotu kuaze mamuk. Nunka iha preparasaun atu iha seguransa hodi hasoru buat ruma ne’ebé runguranga ka iha emerjénsia iha fatin ida-ne’e. Maibé, ho pasu neneik, nia konsege tama subar, no tranka nia an iha sala emisora nian.

“Ne’e nu’udar sala konfisaun mai ha’u. Tinan sanulu ona mak ha’u la konfesa. Ha’u mak Anna, ema ida-ne’ebé hakarak filafali ba Maromak. Ha’u mai iha kalan Natál, oh. Ha’u iha saudades.”

 Avo Anna. La hatene, nia mai hosi rai ne’ebé. Ninia moris ne’e la hakmatek iha fatin, ohin nia mai, aban nia lakon. Foufoun nia tuur-tuur hela iha eskritóriu estasaun rádiu ne’e nia oin, hodi dada atensaun ema nian. Fora hosi ema nia predisaun, nia iha kapasidade lee poezia. Nia ne’e keta poetiza ida karik?  Poeta barak mak atua ho maneira estrañu, loos ka lae?

Ninia leitura poezia ne’e furak loos bainhira foin ba dala uluk nia hetan konvite bá iha programa umanitária nian ida. Avo Anna sai belun ba funsionáriu sira hotu ne’ebé serbisu iha Estasaun Rádiu ne’e. Ninia auzénsia halo falta. Tanba ne’e, dezde ne’e ema husik Avo Anna bibi-ain bá mai iha eskritóriu estasaun rádiu tuan ne’e nia oin, nu’udar estasaun favoritu iha sidade ne’e.

“Ha’u-nia laen nu’udar tihadór ema nian. Nia tenke hako’ak ema hotu, maibé akañadu bainhira nia hako’ak nia fen. Depois tiha kazamentu, derrepente nia la’ós ona pertense ba ha’u. Nia pertense ba ema hotu. Halo di’ak ba ema hotu, sein iha esepsaun. Nia knaar mak tulun Jesus hodi buka hetan bibi sira-ne’ebé lakon.”

La hanesan ema uma-laek sira jeralmente, ninia aparénsia ne’e la’o tuir moda oituan maske talves nia hatais de’it roupa tuan. Ninia fuuk mean ne’e furak, ho maneira ko’a ne’ebé asimétriku. Nia ezentríku tebes. Tatuajen balu iha nia liman no kakorok halo labarik foin-sa’e barak mak hamnasa. Iha tatuajen ida mak furak; tatuajen ho dezeñu tersu nia musan ho krús nia rohan tabele iha nia ain. Furak.

“Rai no Lalehan, nu’udar oan feto na’in rua ne’ebé Maromak fó mai ami. Ha’u hadomi tebes sira, maibé ha’u nu’udar feto ida-ne’ebé moris hosi inan nia maldisaun. Ha’u hadomi tebes sira no hakribi tebes ha’u-nia inan. Ha’u sempre halo sala atu hadomi. Tanba tauk, ha’u hakilar. Tanba hadomi, ha’u impede hodi baku. Tanba hadook sira hosi perigu, ha’u kria tauk. Ha’u hanoin ha’u mak nu’udar inan ida-ne’ebé monu ba ki’ak. Mukit iha domin, maibé tenke sempre fó riku-soi ba  labarik feto ki’ikoan rua nu’udar oferta Maromak nian.”

Ninia prezensa halo ema husu no husu, maibé laiha identidade ida mós mosu sai hosi nia istória sira-ne’e. Laiha ema ida mak konsege hetan ninia hela fatin. Maibé, duké hanoin kona-ba buat sira-ne’e hotu, ema sira gosta liu mak halibur malu, bainhira Avó ezentríku ne’e mai.

“Sai inan ida nu’udar buat ida-ne’ebé halo preokupasaun ba ha’u.  Inan hirus-teen, labarik sira tama iha periodu temper tantrum, no ha’u tama iha periodu ho kategoria short tempered. Hirus lalais. Iha tendénsia atu nonok mak barak, maibé nonok la’ós nu’udar sinónimu ba fuan ne’ebé hakmatek, loos ka lae? Ha’u nonok tanba ha’u tauk. Sin. Ha’u tauk ho ha’u-nia an rasik. Tanba bainhira hirus, ha’u hirus tebes, no hirus ida mak la halimar. Ha’u-nia hirus ne’e sa’e, la kontroladu, depois sei lori laran-susar ba ha’u-nia oan sira-nia fuan-laran.”

“Ha’u tauk, ha’u tauk tebetebes bainhira ha’u iha konxiénsia filafali. Seraké hirus ne’e sei hamutuk ho sira iha sira-nia moris tomak? Seraké sira sei perdua no simu filafali ha’u hanesan uluk? Seraké kanek fuan-laran ne’e sei iha abut-metin iha sira-nia isin-lolon? Ah,..pergunta sira mosu naban-naban ne’e halo ha’u lakon esperansa. Ha’u para atu hakilar ho lalais hanesan antes. Ha’u até baku no baku ha’u-nia isin, ulun, to’o baruk. Maibé, bainhira ha’u iha konxiénsia katak ha’u-nia oan sira haree namanas hela ha’u halo buat ne’e, ha’u lakon liután esperansa. Arrependimentu tuirmai halo moras tebes ha’u-nia an. Ha’u iha limitasaun no laiha kbiit. Oh,….tebes duni, ha’u mak inan ida-ne’ebé laran aat loos.”

Señor Wiyana, lokutór rádiu iha kalan ne’e, foufoun sente enganadu. Maibé, la hatene tansá, ninia domin ba Avó Anna, ne’ebé ikus-ikus ne’e fó inspirasaun loos ba nia moris, halo nia hakmatek. Maibé, programa ne’ebé antes ne’e halo ema sai baruk, komesa ona iha fali audiénsia barak bainhira Avó Anna sai bainaka espesiál.

 “Ha’u-nia moris mós sai mamuk. Harohan agradesimentu laiha ona kbiit tan atu toka ha’u-nia fuan-laran. Ha’u hanoin fali bainhira ki’ikoan ha’u iha tebes ánimu bá igreja molok bá eskola. Ha’u halo buat saída de’it ne’ebé ha’u hakarak hodi halo Maromak haksolok. Até ha’u laran susar bainhira’’, lia-fuan midar husi Avó Anna nia ibun fó intervalu, “Jesus hatete, “Halo Ida-ne’e Hodi Hanoin Ha’u.””

“Hahaha…..nia hatene ona oinsá mak halo ekipamentu sira hotu ne’e funsiona.” Wiyata hafuhu ba sala emisora laran hodi doko nia ulun, “nune’e mós, ohin kalan kan Kalan Natál. Hmmm,…”

Seraké iha buat ne’ebé furak mosu iha Kalan Natál ida-ne’e?

 “Realidade kastigu ha’u. Laen nia okupadu servisu hanesan fali nakfilak nia an sai Amu-Lulik ne’ebé tama-sala iha moris uma-kain nian. Espresaun domin sai buat estrañu no fuik, haree ba hanesan fali nia mai hosi planeta kriadór domin nian, maibé ninia kriadór rasik hetan difikuldade atu hala’o asaun domin. Ha’u-nia laran sai maran loos. Depois…,”rona ba lian todan dada-iis ho maka’as, “iha loron ne’ebé furak bainhira laen moras. Nu’udar ironia tebes ida. Nia hetan hako’ak hosi ami. Nia kleur ona mak hela iha uma, to’o até ami la sente katak, afinál nia moras ne’e sériu oituan no sai pior liután.”

“Dala ida tan,…” Avó Anna tanis, “dala ida tan, nia la’o husik hela ha’u. Ba ida ne’e, nia bá para sempre. Iha loos kalan Natál…”

“Ha’u sente iha sala barak, tanba ha’u-nia laen ne’e laran di’ak tebes. Seraké nia mak la’ós serbisu embora kontinua tau-matan ba ami? Sé mak hatete katak nia la interese ho ami? Nia, até, iha planu ba sasan furak no boot ba ami. Yah, hanesan saída mak Maromak halo ba nia oan.” 

“Depoizde ne’e, kalan-kalan ha’u suba-subar buka hakarak hasa’i ha’u-nia vida rasik. Sempre falla bainhira labarik sira hakfodak troka malu hosi mehi. Sira husu ha’u atu akompaña sira. No iha momentu hanesan ne’e mak ha’u-nia matan-been turu. Lakon-esperansa seluk mós la’o tuir ha’u-nia fuan-laran. Ha’u mak sala-na’in ne’ebé la hetan perdaun.”

“Depois ha’u desidi atu husik hela buat hotu. Maromak no memória…””

Teki-tekis Avó Anna hananu múzika ida,…Mary Did You Know?

“’Ne’e nu’udar sala konfisaun mai ha’u. Ha’u mak Anna, ema ida-ne’ebé hakarak filafali bá Maromak. Mai iha kalan Natál, oh. Ha’u iha saudades. Ha’u hala’o tiha ona moris hanesan ema uma-laek sira, hanesan reparasaun ba sala sira hotu. Ha’u iha saudades atu mai iha han no hemu fatin bibi nian, fatin atu hatoba kosok-oan Jesus. “

Nune’e, Poetiza ferik ne’e sente iha nesesidade atu halo boikota ba estasaun rádiu ida. Nia hanesan fali iha hela sala konfisaun ida, ne’ebé nia konta buat hotu mak sai nu’udar ninia laran-susar ho todan.

Hanesan mós eskritora ba istória ida-ne’e, ne’ebé hetan mídia imprensa hanesan ninia salaun konfisaun. Sin, ne’e de’it. Ne’e halo kaman tebes.

***

Dili, 5-8 Janeiru 2015

*) Istória badak ho títulu orijinál “RUANG PENGAKUAN DOSA” ne’e hakerek hosi Sandra Palupi, eskritora no poetiza ida hosi Indonézia. Tradusaun hosi lian-Indonézia ba lian-Tetum hala’o hosi Abé Barreto Soares. Istória ida-ne’e mós publika tiha ona, orijinalmente, iha revista Katólika Indonézia nian, Mingguan Hidup, ba edisaun fulan-Dezembru tinan 2014.